I. Początki konspiracji na Wileńszczyźnie.

I.1. Zakres terytorialny.

Na podstawie danych statystycznych pochodzących z lat 30. ubiegłego wieku można ustalić, że obszar Wileńszczyzny obejmował obszar o powierzchni 29 011 km². W 1931 r. zamieszkiwało go 1,276 mln osób. Województwo wileńskie składało się z 15 miast i 96 gmin wiejskich. Pod względem administracyjnym region ten był podzielony na 8 powiatów: brasławski, dziśnieński, mołodecki, oszmiański, postawski, święciański, wilejski oraz wileńsko-trocki[1]. Miasto Wilno funkcjonowało jako miasto na prawach powiatu grodzkiego, a w 1937 r. liczyło 208 478 mieszkańców[2]. Przed wybuchem drugiej wojny światowej Wileńszczyzna była więc obszarem o zróżnicowanej strukturze narodowościowej. Region ten był historycznie zamieszkany przez różne grupy etniczne, co wpływało na jego wielokulturowość. Na Wileńszczyźnie można wyróżnić wiele grup narodowościowych, z których najliczniejsze były:

• Polacy stanowiący ok. 66% populacji.
• Żydzi stanowiący ok. 28,3% populacji. Wilno, zwane „Jerozolimą Północy”, było ważnym centrum kultury i religii żydowskiej.

Oprócz tych dwóch nacji obecni byli także mieszkańcy innych narodowości, choć w mniejszych proporcjach: Rosjanie (ok. 3,8% ludności), Białorusini, Litwini, Tatarzy oraz Niemcy[3]. Wileńszczyzna była regionem o zróżnicowanym dziedzictwie kulturowym i językowym, co odzwierciedlało jej wielonarodowość. Po wybuchu drugiej wojny światowej i zmianach terytorialnych spowodowanych umową między Związkiem Sowieckim a Trzecią Rzeszą, granice regionu uległy znaczącym zmianom, a struktura narodowościowa uległa modyfikacjom.

Terytorium Wileńszczyzny w okresie drugiej wojny światowej, było obszarem, które wielokrotnie przechodziło przez różne administracje okupacyjne, które przyczyniły się do przemian ludnościowych i kulturalnych.

I.1.1. Okupacja sowiecka (1939-1941)

17 września 1939 r. Związek Sowiecki dokonał agresji na Polskę, realizując tajne porozumienie zawarte w pakcie Ribbentrop – Mołotow z 23 sierpnia 1939 r. Plan ten zakładał wspólną agresję na Rzeczpospolitą, okupację i podział jej terytorium, a w efekcie zlikwidowanie państwa polskiego. Wilno zostało zajęte przez Armię Czerwoną 19 września 1939 r.[4].

I.1.2. Okupacja litewska (październik 1939 – czerwiec 1940).

10 października 1939 roku ZSRS i Litwa zawarły „Układ o przekazaniu przez ZSRS Republice Litewskiej miasta Wilna i obwodu wileńskiego oraz o wzajemnej pomocy między Związkiem Sowieckim a Litwą”[5]. W wyniku tego porozumienia Litwa anektowała Wileńszczyznę w zamian za udostępnienie Sowietom baz wojskowych na swoim terytorium. W skład Litwy włączono większość obszaru powiatu wileńsko–trockiego z Wilnem, połowę powiatu święciańskiego oraz części powiatów grodzieńskiego, lidzkiego, oszmiańskiego i brasławskiego. 28 października 1939 r. odbyło się uroczyste wkroczenie oddziałów litewskich do Wilna[6].

I.1.3. Druga okupacja sowiecka (czerwiec 1940 – czerwiec 1941).

16 czerwca 1940 r. wojska sowieckie po raz drugi podczas wojny wkroczyły do Wilna. Po zajęciu wschodnich województw Sowieci rozpoczęli zakrojone na szeroką skalę działania pacyfikacyjne, dążąc do trwałego osadzenia się na tych terytoriach. W ramach tych działań narzucono obywatelstwo sowieckie polskim obywatelom, co wiązało się z przymusowym poborem do Armii Czerwonej w 1940 r. Następnie przeprowadzono wywłaszczenia gruntów rolnych oraz nacjonalizację zakładów przemysłowych i gospodarczych. Okupacyjne władze sowieckie intensywnie represjonowały różne wyznania religijne, podjęły próby rusyfikacji i ateizacji systemu edukacji. W szczególności brutalne deportacje ludności w głąb ZSRS były dotkliwym ciosem dla polskiej społeczności Wileńszczyzny. Pierwsza fala deportacji miała miejsce 10 lutego 1940 r. i obejmowała głównie rolników oraz przedstawicieli polskiej inteligencji. Druga faza deportacji w kwietniu 1940 r. dotknęła zwłaszcza rodziny oficerów, żołnierzy i urzędników państwowych[7].

I.1.4. Okupacja niemiecka (czerwiec 1941 – sierpień 1944).

W wyniku wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w czerwcu 1941 r. cała Wileńszczyzna znalazła się pod okupacją niemiecką. Obszar ten został podzielony przez władze niemieckie pomiędzy dwie nowo utworzone jednostki administracyjne[8]. W okresie okupacji niemal cała społeczność żydowska na Wileńszczyźnie padła ofiarą Holocaustu. Polacy, potraktowani jako ludność drugiej kategorii, zostali poddani wyzyskowi, w tym wywózkom na prace przymusowe do Rzeszy, aresztowaniom i represjom. Ponadto polska elita była celem eksterminacji. Jednocześnie polska ludność Wileńszczyzny była prześladowana przez antypolską partyzantkę sowiecką, złożoną głównie z byłych żołnierzy Armii Czerwonej z 1941 r. oraz lokalnych zwolenników komunizmu, w tym Białorusinów, Żydów i Litwinów[9].

I.1.4. Trzecia okupacja sowiecka.

W lipcu 1944 roku Wilno z Wileńszczyzną zostało ponownie zajęte przez Sowietów, którzy włączyli ten obszar do Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej a następnie zaanektowali w skład Związku Sowieckiego[10].

I.1.5. Pierwsze organizacje podziemne na Wileńszczyźnie

Tak jak na pozostałych obszarach kraju powstawały początkowo przy partiach politycznych i, w zależności od zdolności organizacyjnych, przechodziły do konspiracji. Takimi organizacjami były te skupiające piłsudczyków – „Komitet Walki o Wyzwolenie”, którego kierownikiem był mjr. Władysław Kamiński „Śliwa” oraz Obóz Niepodległościowy Witolda Staniewicza[11]. Z sanacją związana była również Organizacja Polski Walczącej. Jej głównym obszarem działania było prowadzenie akcji propagandowych, w tym drukowanie ulotek i czasopism informacyjnych[12].

Środowiska endeckie w Wilnie również utworzyły osobną organizację. Stronnictwo Narodowe reprezentowane przez Piotra Kownackiego i Witolda Świerzewskiego, krótko po wkroczeniu Litwinów do Wilna w październiku 1939 r., rozpoczęło tworzenie Narodowej Organizacji Wojskowej. Komendantem powstałej organizacji został kpt. Modest Gramz „Maurycy”, „Czaruś”[13]. Odrębną od NOW była organizacja założona przez działaczy przedwojennej ONR-Falangi, która przyjęła nazwę „Organizacja Wojskowa Narodu Walczącego”. Organizatorami jej struktur byli: Antoni Rymaszewski „Andrzej”, Franciszek Wiśniewski i Władysław Wiśniewski. Zasięgiem wychodziła poza Wilno obejmując też miejscowości Rudziszki oraz Landwarów[14].

Innymi ważniejszymi organizacjami, które powstały w pierwszych miesiącach okupacji były:

– Komisariat Rządu (wrzesień 1939 r.), który miał charakter organizacji politycznej. Występował przeciwrządowi sanacyjnemu i kierował się w stronę programu partii ludowych. Planowano również stworzenie struktury wojskowej. Założycielami Komisariatu byli Bronisław Świątnicki „Ojciec” i prof. Rajmund Gostkowski. Na początku października zorganizowany został Wydział Wojskowy, którym dowodził kpt. dypl. Antoni Olechnowicz „Meteor”. Utworzono też garnizon miasta Wilna Wydziału Wojskowego, którym dowodził kpt. Aleksander Wasilewski „Wład”[15].

– Koła Pułkowe (listopad 1939 r.), pod dowództwem płk. Adama Obtułowicza „Leona”. Adiutantem Kół został mianowany kpt. Hieronim Romanowski „Cerber” a komisarzem cywilnym był Józef Święcicki. Tworzyli je żołnierze, oficerowie i podoficerowie pochodzący z przedwojennego garnizonu wileńskiego, którzy zdołali uciec lub zostali zwolnieni z obozów internowania na Litwie. W skład Kół Pułkowych wchodziła również grupa młodzieżowa, która poszukiwała kontaktu z byłymi wojskowymi. Pierwszym dowódcą został mjr Władysław Zarzycki “Rojan”[16].

– Związek Wolnych Polaków (17/18 września 1939 r.), powstał na bazie istniejących struktur przedwojennej Ligi Wolnych Polaków (z 1938 r.). Planowano, że działalność ZWP będzie obejmować terytoria na Ukrainie, Białorusi, Litwie, okolice Mińska oraz Czechosłowację. Wilno miało stanowić bazę, z której emisariusze mieli być wysyłani na inne tereny. W początkowym okresie działalność ZWB w Wilnie skupiała się głównie na działaniach informacyjnych i propagandowych skierowanych do członków organizacji i ich rodzin, a także na samokształceniu i szkoleniach z przysposobienia wojskowego[17].

– Związek Bojowników Niepodległości (18 października 1939 r.), powstał na bazie przedwojennej „Czarnej Trzynastki”. Założył go harcmistrz Józefa Grzesiak-Czarny. ZWB prowadził aktywną działalność informacyjną i propagandową. Komórki organizacji powstały m.in. w Podbrodziu, Święcianach, Niemenczynie, Lidzie, Nowogródku oraz w majątku hrabiego Tyszkiewicza w Orniach[18].

– Liga Wojenna Walki Zbrojnej (marzec 1940 r.), powstała na czele z mjr Julianem Kulikowskim „Witold Drohomirski”, Zygmuntem Andruszkiewiczem „Nienaskim” oraz ppor. Bolesławem Nowikiem „Majewskim”. Obejmowała obszar miasta Wilna oraz powiaty oszmiański, święciański i wileńsko – trocki. W czasie okupacji litewskiej jej głównym celem było dostarczanie dokumentów dla oficerów, podoficerów i szeregowych WP, gromadzenie broni, amunicji oraz jej magazynowanie, poza tym kolportaż prasy podziemnej oraz rozpowszechnianie komunikatów prasowych pochodzących z nasłuchu BBC i innych stacji radiowych[19].

I.1.6. Proces scaleniowy.

Jednocześnie, w Wilnie przygotowywano grunt pod zjednoczenie działających ruchów konspiracyjnych – szacuje się, że było ich nawet czterdzieści[20]. W grudniu 1939 r. z Warszawy przybyli trzej emisariusze Komendy Głównej Służby Zwycięstwu Polski, którym powierzono zadanie utworzenia Dowództwa Wojewódzkiego SZP w Wilnie. Byli to: płk dypl. Janusz Gaładyk, „Strzała”, który miał być mianowany dowódcą wojewódzkiego SZP; ppłk Nikodem Sulik „Ładyna”, „Karol Sarnowski”, „Karol Jodko”, którego chciano obsadzić na stanowisku zastępcy dowódcy wojewódzkiego oraz szefa sztabu, wreszcie mjr Aleksander Krzyżanowski „Smętek”, „Andrzej Wesołowski,” który został wyznaczony na stanowisko kwatermistrza. Do Wilna nie udało się dotrzeć płk. J. Gaładykowi, aresztowanemu przez litewską straż graniczną. Po aneksji Litwy przez ZSRR został wywieziony do obozu w Kozielsku, a później w Griazowcu[21]. Proces scalania konspiracyjnych organizacji rozpoczął się od spotkania z dnia 28 grudnia 1939 r. w Kolegium Jezuickim przy kościele św. Kazimierza, na którym pojawili się reprezentanci SZP, Kół Pułkowych, Komisariatu Rządu, NOW oraz Polskiej Partii Socjalistycznej. Wszystkie te grupy zgodziły się, niezależnie od swoich politycznych przekonań, na współpracę w działaniach konspiracyjnych, której celem była niepodległość Polski. Komendantem okręgu, w czasie nieobecności aresztowanego J. Gaładyka, został mianowany ppłk Nikodem Sulik. Jego zastępcami zostali ppłk A. Obtułowicz i mjr W. Kamiński. Pierwszy miał kierować sprawami wojskowymi, drugi zaś odpowiadał za organizację cywilnych aspektów SZP[22].

W styczniu 1940 r. Okręg Wileński SZP został włączony w struktury Związku Walki Zbrojnej. Terytorialnie ograniczał się do Wilna i ziem pod okupacją litewską[23]. Kolejnymi organizacjami, które podporządkowały się wileńskiej komendzie SZP-ZWZ były Związek Wolnych Polaków, Związek Bojowników Niepodległości, organizacje socjalistów (SOB) oraz niewielkie grupy piłsudczyków. Trudne negocjacje w kwestii scalenia prowadzono szczególnie długo z konspiracją środowiska ONR „Falanga”. Dopiero w okresie okupacji niemieckiej udało się te negocjacje zakończyć, co dostarczyło podziemnym siłom wielu znakomitych działaczy konspiracyjnych o silnym podłożu ideowym[24]. Sulik aktywnie organizował Wileński Okręg SZP-ZWZ, którym dowodził aż do momentu swojego aresztowania w kwietniu 1941 r.[25].

Uchwałą Komitetu dla Spraw Kraju z dnia 27 kwietnia 1940 r. dopuszczono powstanie na terenie Wilna i Wileńszczyzny organizacji wojskowej czynnej (ZWZ), ale jednym z ograniczeń jej działalności było prowadzenie pracy o charakterze wyłącznie ideowo–opiekuńczym, dopuszczając działalność informacyjno–wywiadowczą. Poza tym zabroniono jakichkolwiek akcji zbrojnych czy sabotażowych na terenie Wileńszczyzny (za wyjątkiem działań skierowanych przeciw szpiegom bądź prowokatorom)[26]. Według relacji Nikodema Sulika, struktura organizacyjna Okręgu Wileńskiego znacząco odbiegała od innych okręgów[27]. Dzieliła się na dwa główne działy: cywilny i wojskowy, a komendant okręgu miał dwóch zastępców. Jeden z nich odpowiadał za sprawy cywilne. W jego kompetencji znajdowały się kwestie związane z propagandą i prasą, działalność kolportażową, rejestrowanie skonfiskowanego mienia polskiego, zarówno gospodarczego, jak i kulturalnego. Obejmowało to również komórki organizacji na kolei, w poczcie, urzędach oraz instytucjach miejskich[28]. Drugiemu zastępcy przypadała odpowiedzialność za sprawy wojskowe. Do jego obowiązków należało organizowanie oddziałów oraz opracowywanie planów opanowania miasta. Szczegółowo przygotowywane były plany zajęcia dworców kolejowych, budynków pocztowych, telegraficznych, a także innych strategicznych miejsc, np. koszar. Odrębny obszar działalności stanowił wywiad i kontrwywiad, którego dowódca podlegał bezpośrednio przed komendanta okręgu[29].

Stan organizacyjny SZP-ZWZ w Wilnie w pierwszej połowie 1944 r.:

• Komendant Okręgu – ppłk Nikodem Sulik;
• zastępca dowódcy i szef sztabu – ppłk Adam Obtułowicz (do 30 marca 1940 roku), mjr Aleksander Krzyżanowski;
• zastępca dowódcy ds. propagandy – mjr Władysław Kamiński „Śliwa”;
• oddział I (ogólnoorganizacyjny) – kpt. Antoni Olechnowicz;
• oddział II (wywiad) – ppłk Zygmunt Cetnerowski;
• oddział IV (kwatermistrzowski) – mjr Aleksander Krzyżanowski (od lutego 1940 r.);
• oddział V (łączność) – por. Stefan Czernik;
• przewodniczący komisji finansowej – ks. Kazimierz Kucharski;
• komendant miasta Wilna „Dworu” – kpt. Aleksander Wasilewski (do 30 marca 1940 r.), kpt. Karol Zieliński;
• komendant prowincji „Pola” – mjr Józef Roczniak, kpt. Czesław Dębicki;
• adiutant – por. Bolesław Wasilewski[30].

Od maja 1940 r. Okręg Wileński dzielił się na miasto Wilno, krypt. „Dwór” oraz Wileńszczyzna (prowincja), krypt. „Pole”.

„Dwór” podzielony był na dzielnice:

– Dzielnica A – Śródmieście,

– Dzielnica B – Kalwaryjska,

– Dzielnica C – Zwierzyniec i ,

– Dzielnica D – Antokol i Zarzecze,

Dzielnica E – Nowy Świat i Wilcza Łapa[31].

Wileńszczyzna „Pole” podzielona została na jednostki terenowe:

– I „Pole Zachód” – tereny zajęte przez Litwę, powiaty wileńsko-trocki.

– II „Pole Północ” – powiaty brasławski, dziśnieński, postawski oraz część święciańskiego.

– III „Pole Południe” – powiaty oszmiański, mołodecki, wilejski[32].

Kiedy w czerwcu 1940 r. do miasta po raz kolejny wkroczyła Armia Czerwona, wileński ZWZ tylko na niektórych obszarach był dobrze rozwinięty. Działalność organizacyjna podczas okupacji litewskiej z perspektywy czasu wydawała się łatwiejsza, dlatego w tej części województwa struktury były stosunkowo dobrze zorganizowane ze sporym doświadczeniem w pracy konspiracyjnej. Duża część obwodów, rejonów i placówek składała się z kadry dowódczej, również liczba członków wynosiła ponad 3 tys. osób[33]. Inaczej sytuacja przedstawiała się na tych terenach, gdzie nieprzerwanie od września 1939 r. trwała okupacja sowiecka. Komendant Sulik w ten sposób charakteryzował tę sytuację w raporcie do Kazimierza Sosnkowskiego:

„Nie należy spodziewać się pozytywnych rezultatów pracy konspiracyjnej we wschodniej Wileńszczyźnie i w Nowogródczyźnie. Z powodu masowych wysiedleń, a przez to i likwidacji oddziałów ZWZ między innymi w Głębokiem, Baranowiczach, Słonimie, Wołkowysku, Grodnie, częściowo w Lidzie. Jedyna możliwość w tych warunkach: oprzeć całą pracę na terenach północno-wschodniej Polski na Wilnie i jego najbliższych okolicach. Wszelkie inne rozwiązania są nierealne, lub z punktu widzenia wojskowego bez znaczenia”[34].

 

Jeszcze inaczej sytuacja przedstawiała się na terenie Podokręgu Kowno, który od sierpnia 1940 r. został włączony do ścisłej współpracy organizacyjnej w strukturze okręgu[35]. Udało się zorganizować łączność między Kownem a Wilnem oraz przerzuty kurierów, zorganizowano sieć obserwacyjną z transportów kolejowych, z których sporządzane były raporty, zorganizowano kolportaż prasy podziemnej a także prowadzono szkolenia wojskowe i dywersyjne. Podokręg podzielony był na obwody Kowno, Kiejdany i Szawle.

Pod względem organizacyjnym w składzie Podokręgu Kowno w 1941 r. działali:

• komendant – ppor. Zbigniew Jentys „Habdank”,
• zastępca ds. cywilnych – Stanisław May „Dziadzio”,
• szef oddziału organizacyjnego – Tadeusz Kogniwicki „Złoty”,
• szef łączności zewnętrznej – Stanisław Mikulicz, Eryk Budzyński „Brankard”,
• kwatermistrz – Józef Majewski „Literat”,
• szef oddziału propagandy i prasy – Zygmunt Ugiański „Redaktor”,
• komendant wojskowy miasta Kowna – por. Kazimierz Wędzicha „Grzegorz”, „Jakub”[36].

W marcu i kwietniu 1941 r. nastąpiły masowe aresztowania większości członków komendy Podokręgu Kowno oraz Komendy Okręgu Wilno ZWZ. Wśród aresztowanych byli m.in.: większość członków Komendy Podokręgu Kowno, w tym „Habdank”, komendant garnizonu m. Wilna, kwatermistrz oraz szef łączności. 13 kwietnia 1941 r. aresztowany został też Komendant Okręgu Nikodem Sulik[37]. Ogółem NKWD zatrzymało ponad 100 osób[38]. Kolejnym, po aresztowanym ppłk. Suliku, komendantem Okręgu Wilno został ppłk. Aleksander Krzyżanowski „Wilk”[39]. Stanowisko to piastował aż do zakończenia okupacji niemieckiej w lipcu 1944 r. W tym czasie jego zastępcą i szefem sztabu był ppłk dypl. Julian Kulikowski „Witold”, „Ryngraf” oraz ppłk Lubosław Krzeszowski „Ludwik”. Po objęciu komendy A. Krzyżanowski rozpoczął formowanie Okręgu Wilno AK. Najlepiej zorganizowane jednostki działały w obwodach oszmiańskim i wileńsko-trockim. W przeważającej większości zamieszkane były przez Polaków, co skutkowało masowym wstępowaniem do Armii Krajowej. Równie dobrze zorganizowane były Obwody Postawy, Brasław i Wołożyn. Jesienią 1942 r. zgodnie z wytycznymi Komendy Głównej nastąpiła reorganizacja Komendy Okręgu „Wiano”. Zamiast stosowanemu do tej pory podziałowi na „Dwór” i „Pole”, wprowadzone zostały inspektoraty:

– Inspektorat „A” – powiat wileńsko-trocki (mjr dypl. Antoni Olechnowicz „Pohorecki”);

– Inspektorat „B” – powiaty święciański i brasławski (mjr dypl. Mieczysław Potocki „Kamień”, „Węgielny”);

– Inspektorat „C” – powiaty postawski i dziśnieński (mjr Stefan Świechowski „Sulima”);

– Inspektorat „F” – oszmiański, wilejski i mołodeczański (mjr inż. Czesław Dębicki „Chudy”, „Jarema”);

– Inspektorat „E” – Podokręg „E” – Litwa Kowieńska (dr Stanisław May).

Od 1943 r. Inspektoraty „B” i „C” zostały połączone tworząc Inspektorat „BC”[40].

Struktury AK w samym Wilnie („Garnizon”), były podzielone na cztery dzielnice oznaczone kryptonimami „A”, „B”, „C” i „D” (w czerwcu 1944 r. utworzono także piątą dzielnicę „E”). Każda z dzielnic miała za zadanie rozwijanie jednostek konspiracyjnych, z wyraźnym celem osiągnięcia ich batalionowego potencjału. Warto zaznaczyć, że część sił wchodzących w skład dzielnicy „B”, reprezentującej środkową część miasta, wywodziła się z kręgów konspiracji radykalnego ruchu narodowego. Liderem tej grupy, która scaliła się z AK był Zygmunt Dziarmaga-Działyński „Józef”[41].

[i] Mały rocznik statystyczny 1939, Warszawa 1939, s. 13.

[ii] Rocznik statystyczny Wilna 1937, Wilno 1939, s. 9.

[iii] J. Januszewska-Jurkiewicz, Stosunki narodowościowe na Wileńszczyźnie w latach 1920-1939, Katowice 2010, s. 659-660.

[iv] P. Łossowski, Kształtowanie się polityki litewskiej wobec obszarów przyłączonych jesienią 1939 r., „Studia z dziejów ZSRR i Europy Środkowej” 17, 1981, s. 140.

[v] A. Srebrakowski, Zmiany struktury narodowościowej Wileńszczyzny w latach 1939-1947 [w:] Kresy Wschodnie Drugiej Rzeczypospolitej. Przekształcenia struktury narodowościowej 1931-1948, red. S. Ciesielski, Wrocław 2006, s. 47.

[vi] P. Niwiński, Konspiracja polska na Wileńszczyźnie w latach 1939-1941, „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska” 14, 2000, s. 12.

[vii] T. Balbus, „Korab”. Wilniuk klasyczny. Doktor Roman Korab-Żebryk (1916–2004). Biografia Wilnianina, oficera Armii Krajowej, więźnia NKWD, historyka Polski Podziemnej (na tle dziejów XX wieku), Wrocław 2012, s. 136.

[viii] Komisariat Generalny Litwy i Komisariat Generalny Białorusi, które wchodziły w skład Komisariatu Rzeszy Wschód; J. Wołkonowski, Okręg Wileński Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej w latach 1939–1945, Warszawa 1996, s. 74.

[ix] Ibidem, s. 75-76, 79.

[x] Ibidem, s. 298-299.

[xi] P. Niwiński, Okręg Wileński SZP-ZWZ w latach 1939-1941. Próba syntezy, „Pamięć i sprawiedliwość” 1, 2002, s. 85.

[xii] Idem, Konspiracja polska na Wileńszczyźnie w latach 1939-1941, „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska”, 14, 2000, s. 22.

[xiii] Ibidem, s. 21.

[xiv] Ibidem.

[xv] Ibidem, s. 13, 16; K. Tarka, Gen. Sulik o SZP-ZWZ na Wileńszczyźnie, „Dzieje Najnowsze: kwartalnik poświęcony historii XX wieku” 32, 2000, z. 4, s. 129.

[xvi] P. Niwiński, Okręg Wileński SZP-ZWZ w latach 1939-1941…, s. 80-81.

[xvii] Ibidem, s. 81-82.

[xviii] K. Tarka, Gen. Sulik…, s. 128.

[xix] P. Niwiński, Okręg Wileński SZP-ZWZ w latach 1939-1941…, s. 98.

[xx] J. Krajewski, Wojenne dzieje Wilna 1939–1945. Losy Polaków, sensacje, zagadki, Warszawa 2011, s. 22.

[xxi] W. K. Roman, Powojenne losy generała Nikodema Sulika, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 4 (258), 2016, s. 124.

[xxii] J. Krajewski, op. cit., s. 23.

[xxiii] Ibidem, s. 89.

[xxiv] Ibidem, s. 103.

[xxv] W. K. Roman, Powojenne losy…, s. 116.

[xxvi] Uchwała Komitetu dla Spraw Kraju z dnia 27. IV. 1940 r. w: Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945, t. 1, Wrzesień 1939 – czerwiec 1941, red. T. Pełczyński et al., Londyn 1990, s. 226.

[xxvii] K. Tarka, Gen. Sulik o SZP-ZWZ… s. 130.

[xxviii] Ibidem.

[xxix] Ibidem.

[xxx] P. Niwiński, Okręg Wileński SZP-ZWZ w latach 1939-1941…, s. 90; L. Tomaszewski, Wileńszczyzna lat wojny i okupacji 1939-1945, Warszawa 1999, s. 88.

[xxxi] L. Tomaszewski, Wileńszczyzna lat wojny…, s. 91.

[xxxii] Ibidem, s. 95.

[xxxiii] Ibidem, s. 138.

[xxxiv] Raport z 28 sierpnia 1940 roku w: Armia Krajowa w dokumentach…, t. 1, s. 279-280.

[xxxv] Ibidem.

[xxxvi] Z. S. Brzozowski, Litwa – Wilno 1939–1945, Londyn 1987, s. 80-81.

[xxxvii] K. Tarka, Gen. Sulik o SZP-ZWZ…, s. 131.

[xxxviii] Meldunek organizacyjny Nr 79 z 1 października 1941 roku, w: Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945, t. 2, Czerwiec 1941 – kwiecień 1943, red. T. Pełczyński et al., Londyn 1990, s. 117.

[xxxix] Załącznik Nr 1 do meldunku Nr 51 gen. Roweckiego z 19.II.1941, ibidem, s. 457-463.

[xl] M. Potocki, Między Dźwiną a Willią. Wspomnienia dowódcy Wileńskiego Zgrupowania nr 2 AK, któremu podlegała m.in. 5 Wileńska Brygada legendarnego majora Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki”, Warszawa–Kraków 2015, s. 62-63.

[xli] K. Krajewski, Wileński Okręg Armii Krajowej w: Broszura edukacyjna dla wolontariuszy projektu „Pamięci Okręgu Wileńskiego ZWZ-AK”. Historia Wileńskiej Armii Krajowej. Losy obywateli polskich na terenie Wileńszczyzny w czasie i po II wojnie światowej, red. K. Krajewski, A. Hoffmann, Warszawa 2020, s. 6.

W ramach działalności organizacyjnej Wileńskiego Okręgu Armii Krajowej wyróżnia się kilka kluczowych obszarów, m.in. działalność BIP-u polegającą na szerzeniu informacji, propagowaniu idei niepodległościowych oraz kontroli przekazu w podziemnym środowisku.

W pierwszych miesiącach okupacji akcja propagandowa na terenie okręgu prowadzona była przy pomocy prasy legalnej („Kurier Wileński” w Wilnie, „Chata Rodzinna” w Kownie). Pisma wydawane były za zgodą i w porozumieniu z władzami podziemia a kolportażem prasy poza tereny Litwy zajmowały się specjalne komórki przerzutowe[42]. Organem prasowym SZP-ZWZ w Wilnie było pismo „Polska w Walce” (red. mjr W. Kamiński oraz ks. K. Kucharski „Szymon”). Pierwsze trzy numery w nakładzie 200-300 egzemplarzy ukazały się na początku 1940 r.[43]. Drukarnia do drugiej połowy 1940 r. mieściła się przy ul. Krzywe Koło a następnie została przeniesiona do dawnego budynku Instytutu Biologii USB (ul. Piaski). Tam działała do wkroczenia wojsk niemieckich do Wilna. W nowej drukarni oraz z nową ręczną maszyną drukarską, podarowaną przez oo. jezuitów nakład pisma zwiększył się z 1500 egzemplarzy pod koniec 1940 r.[44] do 3000 egzemplarzy na początku 1941 r.[45].

Na początku okupacji niemieckiej BIP okręgu skupił się przede wszystkim na kolportowaniu ulotek informacyjnych wydawanych we współpracy z komórką legalizacyjną pod dowództwem Stanisława Kiałki „Jelonka”, który pomógł w organizacji drukarni przy ul. Połockiej[46]. Dopiero na wiosnę 1942 r. uzyskano zgodę od komendanta A. Krzyżanowskiego na wydawanie organu prasowego okręgu pt. „Niepodległość”. Redaktorem pisma był dr Jerzy Dobrzański „Maciej”, natomiast współredaktorami zostali Jerzy Wroński „Stopa” oraz Zofia Dunin-Borkowska „Renata”[47]. Zagrożony aresztowaniem „Stopa” został przeniesiony do BIP-u w Okręgu Nowogródzkiego AK, a na jego miejsce do redakcji dołączyła Maria Sadowska „Wiesława”, „Milena”. Redagowała „Dodatek dla Wsi” a później „Naszą Wieś”, wychodzącą razem z „Niepodległością”. Druga redaktor Zofia Dunin-Borkowska została aresztowana przez gestapo i w podziemiach katowni przy ul. Ofiarnej w Wilnie popełniła samobójstwo przez powieszenie się na własnym szalu[48]. W jej miejsce do redakcji dołączył Eugeniusz Gulczyński „Cezary”, „Baryka”[49].

Dla zachowania bezpieczeństwa prac zorganizowane zostały odrębne jednostki nie mające ze sobą kontaktu. Były to: redakcja krypt. „Przystań”, drukarnia krypt. „Farba” oraz kolportaż krypt. „Sito”. Łączniczkami pomiędzy redakcją a drukarnią były Leokadia Błażewiczówna „Lonka”, Maria Madejska „Siostra”, Aleksandra Koterwa „Oleńka”[50]. Pismo „Niepodległość” drukowane było w trzech drukarniach: „Farba F” przy ul. Połockiej, przeniesiona w 1943 r. na ul. Filarecką 9. Mimo dekonspiracji po aresztowaniu „Baryki” w marcu 1944 r., udało się ją ewakuować. Natomiast „Baryka”, przy którym znaleziono korektę gazety został rozstrzelany w Ponarach 23 czerwca 1944 roku[51]. Kolejnymi drukarniami były: „Farba W” przy ul. Św. Wincentego, następnie na ul. Szkaplerskiej oraz „Farba T” przy ul. Strycharskiej[52]. Pierwszy numer ukazał się 15 lipca 1942 r. w nakładzie 500 egzemplarzy, który z czasem wzrósł do 3000 egzemplarzy. Łącznie wydrukowano 50 numerów – ostatni w styczniu 1945 r., ale w związku z rozkazem gen. Leopolda Okulickiego o rozwiązaniu AK nie został przekazany do kolportażu i cały nakład zniszczono[53].

Innym pismem BIP-u Okręgu Wilno było pismo skierowane do ludności wiejskiej „Nasza Wieś”, początkowo będące wkładką do „Niepodległości” pt. „Dodatek dla wsi” (red. Maria Sadowska „Milena”). Jego nakład liczył 2000 egzemplarzy[54].

Od pierwszego kwartału 1942 r. do stycznia 1945 r. wydawano „Biuletyn nasłuchu radiowego” w nakładzie 200 egzemplarzy. Nasłuch, głównie audycji BBC prowadziła dr Krystyna Stawiarska, następnie od wiosny 1943 r. jako redaktor dołączyła Zofia Komorowska–Majewska „Eliza”, a pod koniec 1943 r. Zygmunt Szczęsny Brzozowski „Gustaw”[55]. Z nasłuchu radiowego pochodziły też informacje zamieszczane w „Polskim Tygodniku Radiowym” (od 7 numeru jako „Tygodnik Radiowy”), który wydawała Okręgowa Delegatura Rządu w Wilnie. Pierwszy numer ukazał się pod koniec września 1944 r. Do końca maja 1945 r. wydano ogółem 31 numerów, każdy liczył między 4 a 6 stron[56]. Łącznie od grudnia 1939 r. do maja 1945 r. na terenie Okręgu Wilno wychodziło ok. 15 konspiracyjnych tytułów prasowych[57].

W ramach działalności BIP funkcjonowały także:

– komórka „N” zajmującą się propagandą wśród Niemców kierowana przez Juliana Szweda „Grzegorza” oraz Stanisława Turskiego[58]. Już na początku marca 1943 r. kolportaż w ramach tej komórki w Okręgu Wilno określany był jako stały[59]. Działała także komórka „L” skierowana do Litwinów oraz „B” skierowana do Białorusinów. Pod koniec marca 1944 r. komórka „N” została zdekonspirowana, a gestapo uzyskało dostęp do materiałów i danych osób w niej pracujących[60],

– komórka kulturalno-oświatowa – kierownik Stanisław Turski „Roman”,

– komórka „Białego Krzyża” dla żołnierzy AK[61].

W maju 1944 r. w związku z przygotowaniami do rozpoczęcia akcji „Burza” A. Krzyżanowski wydał rozkaz zorganizowania terenowego oddziału BIP. Oddział ten pod dowództwem Antoniego Snarskiego „Skalnego” oraz drukarnia polowa krypt. „Pobudka” kwaterowali w miejscowości Dziewieniszki oddalonej ok. 70 km od Wilna. Drukowano gazetki żołnierskie oraz rozkazy dowództwa. Całość ubezpieczana była przez żołnierzy 8 Oszmiańskiej Brygady AK[62]. 25 czerwca 1944 r. w drukarni polowej „Pobudka” wydrukowany został „Rozkaz operacyjny nr 1” rozpoczynający akcję „Burza”. W redagowaniu tego rozkazu pomagał „Wilkowi” ppor. Lech Beynar „Nowina”[63]. Oddział Terenowy BIP do 7 lipca 1944 r. wydrukował jeszcze „Rozkaz nr 2” oraz „Rozkaz nr 3”. 4 lipca Sztab Oddziałów Partyzanckich oraz drukarnia polowa przeniosły się do wsi Wołkorabiszki. Tam wydrukowano 4 numery „Biuletynu Nadzwyczajnego”, które zawierały m.in. opisy pierwszych przeprowadzonych walk i ich ocenę oraz relacje z wizytacji w sztabie 3 Wileńskiej Brygady AK dokonanej przez „Wilka”. Wydano także 3 numery pisma żołnierskiego „Pobudka” (red. Lech Beynar „Nowina”), pismo „Z Pola Walki”, przepustki, legitymacje, ulotki propagandowe oraz komunikaty radiowe[64].

Po 17 lipca 1944 roku ukazywały się wydawane przez Polskie Biuro Informacji POLBIN takie jak: „Wiadomości Polskie”, „Biuletyn Informacyjny” (od sierpnia 1944 r.), „Na zew Ziemi Ojczystej” (red. Antoni Snarski „Solny”, Edmund Banasikowski „Jeż”). Wznowiono druk „Biuletynu Nasłuchu Radiowego”, „Niepodległości” oraz stworzono nowy tytuł nawiązujący do jednego z działów tego pisma pt. „Kronika Wileńska” (red. Konstanty Syrewicz)[65].

– Kedyw. Odpowiedzialny był za prowadzenie działań sabotażowych i dywersyjnych skierowanych przeciwko okupantowi niemieckiemu oraz wspieranie konspiratorów i partyzantów. Pierwszym dowódcą Kedywu Komendy Okręgu Wilno AK został cichociemny por. Adam Boryczka „Brona”, „Tońko” (przeniesiony do partyzantki). Po nim, szefem Kedywu został mjr Kazimierz Radzikowski „Dąbek”. Łącznie powstało ponad 30 Ośrodków Dywersyjnych (OD) i Dywersyjno-Partyzanckich (OD-P). Prowadziły one działalność szkoleniową, akcje sabotażowe oraz dywersyjne. Były rozlokowane przy strategicznych szlakach kolejowych, dzięki czemu mogły przeprowadzać ataki sabotażowe wokół wileńskiego węzła komunikacyjnego. Szczególną aktywnością wykazały się OD nr 23 w Ignalinie (zniszczono magazyn paszy), OD nr 24 w Turmontach (spalono magazyny benzyny), OD-P nr 25 w Brasławiu i OD-P nr 26 w Duksztach[66]. W wymienionych ośrodkach przeprowadzono liczne akcje niszczenia linii telekomunikacyjnych oraz podejmowano wiele prób zdobycia broni.

Jednym z oddziałów Kedywu w KO był oddział „Baza-Miód” pod dowództwem Bronisława Krzyżanowskiego „Bałtruka”. Oddział ten w okresie od grudnia 1942 r. do maja 1944 r. przeprowadził z powodzeniem kilkadziesiąt akcji sabotażowo-dywersyjnych oraz likwidacyjnych na funkcjonariuszach gestapo, policji oraz niemieckich agentów[67]. Pod dowództwem jednego z żołnierzy patrolu „Bazy” Andrzeja Święcickiego „Frycza” rozpoczęto serię akcji skierowanych przeciw nowo założonym niemieckim magazynom zdobyczy wojennych koło Jaszun[68]. Oddział „Frycza” przeprowadził łącznie 17 akcji, podczas których zdobył 4 tony bomb lotniczych oraz kilkanaście tysięcy sztuk amunicji[69].  Ze zdobywanych materiałów „Baza” produkowała własne materiały wybuchowe w miejscowości Skałka – krypt. „Pustelnia”. W Wilnie i w rejonie Puszczy Rudnickiej dla wspomożenia oddziału działały patrole dywersyjne oraz sieć skrzynek i melin, które pozostawały w gotowości do działań pomocniczych[70].

– Oddział V Łączności. Odpowiedzialny za utrzymanie łączności między różnymi jednostkami i jedno z najważniejszych zadań w warunkach konspiracji.

W sztabie okręgu działała specjalna komórka łączności tzw. „setka”. Kierowniczką łączności wewnętrznej była Aniela Dziewulska-Łosiowa „Krystyna”, a kierowniczką łączności zewnętrznej Barbara Skarżanka „Ewa”[71]. Kierowniczka łączności wewnętrznej zajmowała się przede wszystkim kierowaniem łącznością szefa sztabu z komórkami na terenie Wilna, organizowaniem odpraw członków sztabu Okręgu Wileńskiego oraz prowadzeniem sekretariatu[72]. Natomiast zadaniem kierowniczki łączności zewnętrznej było nadzorowanie łączności bezpośrednio z inspektoratami i brygadami partyzanckimi w terenie. „Setka” miała swój lokal konspiracyjny w mieszkaniu siostry Feliksa Dzierżyńskiego – Aldony Kojałłowiczowej[73].

1 sierpnia 1943 r. rozpoczęła pracę radiostacja Komendy Okręgu o krypt. „Wanda-19”, dzięki której utrzymywano bezpośrednią łączność ze sztabem Naczelnego Wodza w Londynie. Pierwszą próbę łączności przeprowadził w lipcu 1943 r. radiotelegrafista Henryk Jasiński. W kolejnych miesiącach do prac radiostacji dołączył cichociemny por. Stanisław Tadeusz Zapotoczny „Płomień”. Ożywieniu łączności Wilna z Centralą wspomogło otrzymanie dalszego sprzętu krótkofalowego[74]. Pomimo zachowanej ostrożności i zmian miejsc punktów nadawania 18 lutego 1944 r. radiostacja została namierzona przez Niemców. Aresztowany został „Płomień”, który w czasie transportu do gestapo zażył truciznę i zmarł[75]. Łącznie w czasie poprzedzającym przygotowania do operacji „Ostra Brama” (koniec czerwca –początek lipca 1944 r.) Okręg Wileńsko-Nowogródzki AK dysponował trzema radiostacjami: W19, W20, W72[76].

– Legalizacja. Członkowie tej jednostki organizacyjnej mieli na celu m.in. tworzenie fałszywych dokumentów i zapewnienie legalnych tożsamości członkom konspiracji.

Już we wrześniu 1939 r. powstała z inicjatywy ks. Kazimierza Kucharskiego „Szymona” specjalna komórka zajmująca się przygotowywaniem dokumentów, znana pod kryptonimem „Legalizacja”[77].  Współorganizowali ją Romuald Warakomski „Hilary” oraz jego brat, Michał Warakomski „Piotr”. Działalność komórki skoncentrowała się na produkcji fałszywych dokumentów dla potrzeb ruchu oporu. Kluczową rolę w jej organizowaniu pełnił też por. Stanisław Kiałka „Jelonek”, który był jej pierwszym kierownikiem oraz zajmował się wypełnianiem dokumentów, cynkografią i drukowaniem blankietów[78]. Od stycznia 1942 r. S. Kiałka został przesunięty do prac kwatermistrzowskich, a kierownikiem „Legalizacji” został Michał Warakomski „Piotr”[79].  „Legalizacja” została podzielona na dwie główne części: techniczną, o kryptonimie „Kuźnia”, odpowiedzialną m.in. za wytwarzanie pieczątek i drukowanie niezbędnych dokumentów, którą kierowali Romuald Warakomski i biurową, o kryptonimie „Gospoda”, zajmującą się między innymi zbieraniem informacji na temat nowych zabezpieczeń dokumentów[80]. Wiosną 1942 r. plastyczki w grupie pomocniczej „Legalizacji” – Eudokia i Halina Babarykówny wykonały karykatury ośmieszające służalczość Litwinów wobec Niemców. Rysunki uzupełnione były krótkimi napisami lub wierszykami a następnie zostały odbijane jako ulotki[81]. Efektem prac „Legalizacji” w czasie II wojny światowej było ponad 85 tysięcy dokumentów, tysiące druków propagandowych i publikacji organizacyjnych ZWZ-AK[82].

W miarę rosnących potrzeb oraz powstania tajnej drukarni konieczne stało się utworzenie efektywnej sieci kurierów. Łącznością z „Legalizacją” i komórkami Sztabu Komendy Okręgu oraz przerzutem różnego rodzaju materiałów zajmowała się zorganizowana przez Marię Tomkiewicz „Grażynę” sieć łączniczek i kurierek o krypt. „Kozy”[83]. Ich zadaniem było przewożenie tajnej korespondencji, raportów, fałszywych dokumentów oraz prasy podziemnej. Czasem transportowały również żywność, leki, broń i inne zapasy[84]. Do „Kóz” należały: Maria Tomkiewicz „Grażyna”, Barbara Dudycz „Wojtuś”, Leokadia Baltroszewicz „Pliszka”, Aleksandra Michalczyk „Oleńka”, Zofia Owsiano „Zosia”, Leokadia Barszczewska „Lotka”, Danuta Janiczak „Szarotka”, „Sarenka”, Irena Fiedorowicz „Pączek”, „Maciejowa”, Jadwiga Pawilonis „Jadzia”, Hanna Mahrburg „Hanka”, Ludmiła Szwabowiczówna „Ludka”, Maria Sarecka „Lusia” [85].

W kwatermistrzostwie Komendy Okręgu funkcjonowała też specjalna komórka krypt. „Przerzut” współpracująca z „Legalizacją”, zorganizowana w sierpniu 1943 r. przez S. Kiałkę „Jelonka”[86]. Jej zadaniem było prowadzenie działalności przerzutowo – transportowej na trasie Warszawa – Wilno oraz na terenie całego Okręgu, przechowywanie materiałów w zakonspirowanych magazynach a następnie dostarczanie ich do punktów rozdzielczych oraz ewakuowanie zagrożonych placówek[87]. Transport w obrębie Wilna prowadzony był głównie wozami, dorożkami i rowerami. Ponadto w działalność transportową zaangażował się Władysław Ryńca, właściciel firmy handlowej, która za zgodą władz niemieckich sprowadzała różnego rodzaju towary i materiały dla firm niemieckich z Generalnego Gubernatorstwa. Firma Ryńcy dysponowała kilkoma autami ciężarowymi, garażami, bazami i magazynami, które wykorzystywane były przez oddział kwatermistrzostwa Komendy Okręgu Wilno AK[88]. Do grupy kurierów „Przerzutu”, którzy pozostawali w dyspozycji S. Kiałki już od początku 1943 r. należeli: sierż. pchor. Edward Wojtkiewicz „Chmura”, Bolesław Baranowski „Pancerz”, Mikołaj Iwanowski „Heniek Fiacik”, „Kolka”, Czesław Iwanowski „Żubr”, oraz zatrudnieni w firmie Ryńcy kierowcy: Romuald Wróblewski „Czarny”, Leszek Skarzyński, Hipolit Piotrowski[89]. Duży magazyn oraz samochód ciężarowy udostępniała też fabryka drewniaków Brewińskiego i Święcickiego[90]. W okresie od sierpnia 1943 r. do maja 1944 r. „Przerzut” działał w składzie: Jan Wysoczyński „Olek”, Jan Radgowski „Jan”, Jerzy Markiewicz „Jaksa”, Andrzej Jankowski „Ciupaga”, Czesław Zwierz „Zew”, Marian Dochtorowicz „Nik”. Do większych akcji, które przeprowadziła komórka „Przerzutu” należały:

• ewakuacja konspiracyjnej fabryki materiałów wybuchowych „Perkun” na Antokolu (październik 1943 r.),
• ewakuacja zdekonspirowanej drukarni prasy podziemnej na Zarzeczu przy ul. Filareckiej (październik 1943 r.),
• akcja na magazyn cukru przy ul. Beliny. Zdobyto tonę cukru i sztucznego miodu (grudzień 1943 r.),
• osłona komendanta A. Krzyżanowskiego „Wilka” w czasie podróży na inspekcję 5 Brygady „Łupaszki” oraz transport zaopatrzenia dla brygady (styczeń 1944 r.),
• zasadzka na samochód przewożący pieniądze do oddziału „Sparkasse” w okolicach Niemeczyna. Zdobyto 300 tys. marek, które przekazano do kasy kwatermistrzostwa (marzec 1944 r.)[91].

Niektórzy członkowie „Przerzutu” w ostatnich miesiącach przed akcją „Burza” rozpoczęli naukę na kursach podchorążych a następnie przeszli do 6 Samodzielnej Brygady AK „Konara”, biorąc udział w operacji „Ostra Brama” w lipcu 1944 r.[92].

– Egzekutywa. Podziemny wymiar sprawiedliwości.

Na czele Wojskowego Sądu Specjalnego w Okręgu Wilno AK stał mecenas Stanisław Ochocki „Justyn”, Argus”. Pełnił on również rolę doradcy prawnego A. Krzyżanowskiego. W lipcu 1942 r. została utworzona specjalna komórka likwidacyjna, zajmująca się wykonywaniem wyroków śmierci. Jej dowódcami byli kolejno: Włodzimierz Leśniewski „Drobinka”, Adam Boryczka „Brona”, Sergiusz Piasecki „Kondor” oraz Jerzy Urbankiewicz „Jurek”[93]. Do istotnych operacji egzekutywy w 1943 r. zalicza się między innymi eliminację pracujących w gestapo braci Neveravičius, wykonanie wyroku na agencie gestapo Kazimierzu Kiełbowskim „Leonie” oraz na Łabunskasie, który brał udział w mordowaniu ludności cywilnej w Ponarach i Padabasie – pracowniku gestapo[94]. Ogółem w okresie okupacji sowieckiej wykonano trzy wyroki śmierci, a podczas niemieckiej okupacji – czternaście wyroków, z których większość dotyczyła współpracowników lub agentów gestapo oraz osób współpracujących z władzami sowieckimi. Głośnym echem odbił się wyrok wykonany na Danucie Wyleżyńskiej, córce dyrektora Wileńskiego Konserwatorium i śpiewaczki. Wyleżyńska będąca na usługach gestapo donosiła na Polaków mieszkających w Wilnie oraz wciągała do współpracy inne młode dziewczyny. Pierwsze dwie próby wykonania wyroku były nieudane. Podczas drugiej, Wyleżyńska została zraniona. Wyrok udało się wykonać dopiero za trzecim razem, 7 lipca 1943 r., na klatce schodowej domu, w którym mieszkała[95]. Oprócz tego wydano sześć wyroków śmierci na pracowników i agentów gestapo lub władz okupacyjnych, których nie udało się wykonać, ponieważ skazane osoby potrafiły z powodzeniem uniknąć kary. Warto podkreślić, że znaczna część osób skazanych przez sądy specjalne, brała udział w okrutnych działaniach mordowania cywilnej ludności w Ponarach, gdzie w latach wojny zginęło około 100 tys. osób[96].

I.1.7. Pierwsze oddziały partyzanckie.

Kolejnym etapem w pracy Okręgu Wilno AK było zorganizowanie własnych oddziałów partyzanckich. Niestety sformowanie ich nastąpiło z opóźnieniem w stosunku do pilnych potrzeb obszaru, który cierpiał pod niemieckim okupantem oraz litewskimi siłami policyjnymi. Teren ten był nękany bezwzględnym terrorem i rabunkami ze strony kolaboracyjnych sił litewskich, a także komunistycznymi bandami partyzanckimi. W odpowiedzi na te wyzwania, podjęto wysiłki w celu zorganizowania polskich jednostek zbrojnych[97]. Działania eksterminacyjne litewskiej policji sprzyjającej Niemcom polegały na szukaniu pretekstów do zaostrzania represji wobec Polaków. Przykładem tego jest wydarzenie z wiosny 1942 r. na szosie Święciany – Łyntupy, gdzie grupa sowieckich partyzantów pod dowództwem Fiodora Markowa przeprowadziła zasadzkę na samochód osobowy, w którym jechało trzech niemieckich urzędników i tłumaczka polskiego pochodzenia Eleonora Rakowska. Podczas ataku zginęli Niemcy a Rakowska, której darowano życie została jeszcze tego samego dnia aresztowana przez gestapo i osadzona w siedzibie żandarmerii w Święcianach[98]. Litewska policja jako winnych wskazała Polaków, na co Niemcy w odwecie wydali zarządzenie o rozstrzelaniu 400 okolicznych mieszkańców[99]. Oprócz tego ponad 150 Polaków wywieziono z więzienia na Łukiszkach i rozstrzelano w Ponarach[100]. W związku z tymi wydarzeniami ppłk A. Krzyżanowski zwrócił się z oficjalnym wnioskiem do dowództwa AK o zgodę na utworzenie polskiej partyzantki na swoim obszarze dowodzenia w odpowiedzi na dramatyczną sytuację ludności polskiej na Wileńszczyźnie. Poparli go w tym Delegat Rządu oraz Rada Wojewódzka. Niestety pozwolenie to nie zostało udzielone[101].

Pierwszy większy oddział partyzancki AK na tym obszarze zaczął się więc kształtować na skutek działań, które w głównej mierze wynikały z inicjatywy jednostek terenowych. Oddział ten został sformowany przez ppor. Antoniego Burzyńskiego „Nurmo”, „Kmicic” 25 marca 1943 r. na terenie Inspektoratu „BC” (obwód postawski) w rejonie jeziora Narocz i stanowił istotny krok w tworzeniu polskiej partyzantki w Wilnie i okolicach[102]. Oficjalnie Komenda Główna Okręgu Wileńskiego AK nie udzieliła pełnej zgody, ale też nie zabroniła rozwijaniu tej inicjatywy:

W zasadzie Okręg daje pozwolenie, ale nie firmuje. Nie będzie to oficjalnie – na razie – oddział leśny AK. Okręg nie przyjmuje na siebie odpowiedzialności. Oddział może powstać pod warunkiem, że nie ujawni się, przynajmniej do czasu, jako partyzantka polska[103].

Oddział „Kmicica” operował przede wszystkim na terenie Pojezierza Wileńskiego, w powiatach Postawy i częściowo w Święcianach. W maju 1943 r. liczebność oddziału wynosiła 30 partyzantów[104]. W kolejnych miesiącach liczba ta wzrastała do ok. 200 w czerwcu, a następnie do 300 pod koniec sierpnia[105]. W tym czasie udało się przeprowadzić kilka zbrojnych akcji. Pierwsza, na niemiecką stację w Geladni miała miejsce jeszcze w kwietniu 1943 r., podczas której zdobyto broń i zaopatrzenie. Na początku sierpnia 1943 r. w Duniłowiczach partyzanci „Kmicica” pod dowództwem Władysława Błażewicza „Świta” i Bolesława Błażewicza „Budzika” bez strat własnych rozbili posterunek żandarmerii zdobywając broń, zaopatrzenie oraz uwalniając wielu więźniów[106]. Kolejną akcję przeprowadzono 11 sierpnia 1943 roku. Wtedy to „Kmicic” przygotował zasadzkę na opuszczający Kobylnik garnizon niemiecki. Zabito kilku Niemców oraz zdobyto sprzęt, broń i bydło[107]. W sierpniu 1943 r. przeprowadzono też reorganizację oddziału. Powstał pluton szkolny złożony z trzech drużyn, pluton strzelecki, oddział kawalerii, żandarmerii oraz grupa specjalna. Poza tym rozpoczęto prowadzenie nasłuchu radiowego i wydawanie biuletynu „Żołnierska Dekada” pod redakcją kpt. Borkowskiego. Szefem sztabu został ppor. Zygmunt Niciński „Twardowski”, a adiutantem ppor. Józef Wiśniewski „Ostróg”. Powołano również służby logistyczne, takie jak kwatermistrzostwo, tabor, łączność i służby medyczne, aby zapewnić sprawne funkcjonowanie jednostki[108].

26 sierpnia 1943 r. A. Burzyński „Kmicic” wraz z częścią sztabu – Zygmuntem Nicińskim Twardowskim”, Józefem Wiśniewskim „Ostrogiem”, ppor. Jerzym Ziembińskim „Prusem”, ppor. Władysławem Zakrzewskim „Muratem”, pchor. Jerzym Jurczykiem „Kukusem” oraz Sylwestrem Jachimiakiem „Resz” udali się do bazy sowieckich partyzantów pod dowództwem F. Markowa na rozmowy w sprawie omówienia wspólnej akcji planowanej w miejscowości Madzioł, gdzie padli ofiarą podstępu i zostali rozbrojeni a następnie znaleźli się w sowieckiej niewoli. Udało się uciec tylko „Ostrogowi” i „Twardowskiemu”[109]. W tym samym czasie stacjonujący w bazie oddział „Kmicica” został otoczony przez oddziały sowieckiej partyzantki. Zaskoczeni żołnierze Burzyńskiego, z uwagi na przewagę liczebną przeciwnika, zostali rozbrojeni i aresztowani. Z całego oddziału około 100 żołnierzy było poza miejscem stacjonowania. W raporcie do swojego kierownictwa Markow meldował, że rozstrzelano 80 żołnierzy z oddziału „Kmicica”[110]. Sowieci zaproponowali „Kmicicowi” podporządkowanie się Związkowi Patriotów Polski, namiastce komunistycznego rządu organizowanego w Moskwie przez Wandę Wasilewską. Po odmowie A. Burzyński najprawdopodobniej został rozstrzelany, a miejsca egzekucji nie ustalono[111].

Kolejnym oddziałem partyzanckim, który sformowano jeszcze w 1943 r. był oddział pod dowództwem Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki”. Szendzielarz jeszcze w strukturach ZWZ organizował szwadron 4 Pułku Ułanów Zaniemeńskich wchodzący w skład powstającego na polecenie Komendy Wileńskiego Pułku Ułanów Śmierci[112]. W połowie sierpnia tego roku Komenda Okręgu podjęła decyzję o przekazaniu mu dowództwa nad oddziałem „Kmicica”. W rejon Naroczy „Łupaszko” wyruszył w towarzystwie por. Longina Wojciechowskiego „Ronina”, Edwarda Swolkienia „Szaszki” oraz Zdzisława Trzebskiego „Nieczui”[113]. Na miejscu miał spotkać się z jednym z patroli OP „Kmicica” pod dowództwem pchor. Antoniego Dubaniewicza „Żbika”. 1 września 1943 r. już po rozbrojeniu partyzantów „Kmicica” grupa „Żbika” przeszła pod komendę „Łupaszki”. W kolejnych dniach rozpoczął on odbudowywanie oddziału wokół osób, którym udało się umknąć z zasadzki.

Jesienią 1943 r. oddział Szendzielarza zwany „Brygadą Śmierci” liczył około 150 żołnierzy i prowadził zaciekłe walki z operującymi w okolicach patrolami sowieckimi. Z większych akcji można wymienić tę z przełomu września i października 1943 r., kiedy to 14-osobowy patrol Antoniego Rymszy „Maksa” zaatakował rabujący wieś Chojeckowszczyzna oddział sowiecki. W wyniku tego starcia ostrzelany sowiecki oddział stracił ok. 50 żołnierzy w tym dowódcę. Po tym wydarzeniu „Maks” i kilku jego podkomendnych zostali odznaczeni przez A. Krzyżanowskiego Krzyżami Walecznych[114]. W połowie listopada 1943 r. oddział „Łupaszki” osłaniał „Wilka” podczas negocjacji z sowieckim komisarzem Manochinem. Na początku roku decyzją Komendanta Okręgu zgrupowanie otrzymało nową nazwę: 5 Brygada Partyzancka Armii Krajowej[115].

Jedną z najważniejszych bitew stoczonych przez 5 Brygadę AK była ta z 31 stycznia 1944 r. we wsi Worziany, kiedy rozbito niemiecką ekspedycję karną skierowaną przeciw partyzantom. Oddział Wehrmachtu, wspomagany przez pomocniczą formację ukraińską w sile 120 ludzi zaatakował stacjonujących podczas odprawy z udziałem mjr „Węgielnego” partyzantów 1. plutonu Wiktora Wiącka „Rakoczego” i kawalerii Romana Badurskiego „Dornika”. „Łupaszko” zdecydował o wysłaniu dwóch plutonów, aby okrążyły nieprzyjaciela od strony lasu. Jednocześnie wydał rozkaz natarcia pozostałym plutonom. W trakcie natarcia, Szendzielarz osobiście prowadził do boju tyralierę. W wyniku ataku, pierwsza linia niemiecka zaczęła się wycofywać w kierunku lasu. Wkrótce plutony, które okrążyły wroga od tyłu, doprowadziły do wyjścia drugiej linii niemieckiej z lasu na otwarte pole w kierunku wioski. To spowodowało, że Niemcy znaleźli się w pułapce i zostali całkowicie rozbici. Zdobyto dużą ilość broni a straty po obu stronach wynosiły: 19 żołnierzy 5 Brygady i 63 zabitych Niemców[116].

W marcu 1944 r. nastąpiła reorganizacja 5 Brygady. Powstały trzy szwadrony oraz kompania szturmowa w sile trzech plutonów. W tym czasie brygada liczyła już ok. 400 żołnierzy co spowodowało decyzję o wyłonieniu z jej struktur oddziału partyzanckiego „Narocz”. Nazwa miała nawiązywać do miejsca, gdzie rozpoczęto formowanie pierwszego oddziału oraz upamiętniać „Kmicica” i jego żołnierzy zamordowanych przez Sowietów[117]. Zastępcą nowo utworzonego oddziału w kwietniu 1944 r., przemianowanego na 4 Brygadę Partyzancką AK, został zastępca „Łupaszki”, ppor. Longin Wojciechowski „Ronin”[118]. Początkowo 4 i 5 Brygada operowały wspólnie na terenie Inspektoratu „C”. Kiedy w kwietniu 1944 r. „Łupaszko” został aresztowany przez litewską Saugumę został dowództwo nad 4 i 5 Brygadą objął mjr. „Węgielny” i razem z dołączonym jeszcze Oddziałem Leśnym „Żejmiana” stworzył Zgrupowanie nr 1[119]. Przeprowadzono akcje na posterunek policji litewskiej w Janiszkach, serię ataków na pociągi pod Pohulanką oraz pod Łokcianami, a z końcem kwietnia uderzono na niemiecką ekspedycję rekwizycyjną w Bołoszy, podczas której zginęło 21 Niemców, zdobyto broń oraz spalono 4 auta[120].

Z powstałych jeszcze latem 1943 r. oddziałów partyzanckich operujących w Okręgu Wilno AK należy wymienić:

– „Grupę Dąb” – działającą na terenie Obwodu Mołodeczno w Inspektoracie „F”. Dowódcą oddziału został pchor. Tadeusz Borowski „Świt”. 25 września 1943 r. oddział „Świta” stoczył krwawą walkę z Niemcami i litewską policją w miejscowości Male. Podczas walki po stronie polskiej poległo pięciu żołnierzy, w tym „Świt”, a nowym dowódcą został pchor. Andrzej Kutzner „Mały”. Było to pierwsze zbrojne starcie partyzantów na terenie Inspektoratu „F”[121]. Oddział przeszedł w rejon Puszczy Nalibockiej, w pobliże stacjonowania I batalionu 78 Pułku Piechoty AK. Jako jedyny polski oddział uniknął rozbrojenia przez sowieckich partyzantów 1 grudnia 1943 r. w rejonie Drywiezny. Dołączył do niego wtedy ppor. Adolf Pilch „Góra”[122]. „Grupa Dąb” pod koniec 1943 r. liczyła ok. 30 żołnierzy[123].

– oddział partyzancki ppor. Adama Boryczki „Brony”, „Tońki”. Powstał pod koniec sierpnia 1943 r. w Inspektoracie „A”, na obszarze wileńsko-trockim. Od lutego 1944 r. został przemianowany na 6 Samodzielną Brygadę Partyzancką AK jako jednostka dyspozycyjna Komendy Okręgu Wilno AK. Głównym zadaniem nowopowstałego oddziału było przeprowadzenie akcji dywersyjnej polegającej na zniszczeniu mostu na rzece Ule na linii Wilno–Grodno[124]. W składzie oddziału znalazła się specjalnie wyszkolona grupa minerów kolejowych, pod dowództwem Jerzego Tymana „Jerrego”. Ostatecznie zadanie to nie zostało zrealizowane. Pod koniec grudnia 6 Brygada „Tońki” nawiązała współpracę z 3 Brygadą „Szczerbca”, z którą przeprowadziła kilka udanych akcji. Pierwsza z nich miała miejsce 28 grudnia 1943 r., kiedy połączone oddziały przeprowadziły udany atak na posterunek policji litewskiej w Turgielach. Mieściły się tu także gmina, poczta, apteka, sklepy oraz ośrodek zdrowia. Zdobyto broń, amunicję i umundurowanie. Zniszczono również spisy kontyngentowe i podpalono urząd gminny. Pojmanych policjantów zwolniono z zakazem powrotu do Turgieli. Akcja była przygotowana przy udziale miejscowej konspiracji a Litwini do końca okupacji niemieckiej nie mieli już posterunku w Turgielach[125]. Kolejną akcją był atak na miejscowość Rudomino w nocy z 17 na 18 stycznia 1944 r. W wyniku przeprowadzonego natarcia zdobyto posterunek policji litewskiej, pocztę i urząd gminy oraz sporą ilość broni[126]. 2 marca 1944 r., grupa dziesięciu żołnierzy dowodzona przez „Tońkę” włamała się do magazynu Luftwaffe w miejscowości Bękarty k. Jaszun. Zdobyto ok. 50 tys. sztuk amunicji oraz rakiety i materiały wybuchowe[127]. 19 marca 1944 r. 6 Brygada została połączona z Oddziałem Partyzanckim „Błyskawica” dowodzonym przez por. Piotra Słoninę „Piotra”[128]. Połączonymi oddziałami od tej pory dowodził mjr Franciszek Koprowski „Konar”[129]. Przez prawie rok działalności w jej składzie walczyło pięciu cichociemnych: por. Adam Boryczko „Tońka”, mjr Franciszek Koprowski „Konar”, kpt. Marian Mostowiec „Lis”, por. Piotr Motylewicz „Szczepcio” oraz ppor. Jan Wiktor Wiącek „Kanarek”[130].

– oddział partyzancki „Żuka”. Powstał w sierpniu 1943 r. na terenie Podinspektoratu Puszcza Rudnicka pod dowództwem bosm. Jana Czerwińskiego „Żuka”. Głównym zadaniem oddziału była ochrona miejscowej ludności przed bandami grasującymi na obrzeżu Puszczy. Oprócz tego przeprowadzono wiele akcji dywersyjnych. 28 sierpnia 1943 r. w miejscowości Madziuny spalono most na Mereczance doprowadzając do kilkudniowych zakłóceń ruchu kolejowego na trasie Wilno–Grodno, spalono też wieżę ciśnień na stacji kolejowej Radziuszki oraz zniszczono linię telefoniczną na odcinku południowo-wschodnim[131]. Jedną z ostatnich akcji była osłona patrolu Kedywu w czasie akcji wysadzenia pociągu na linii Landwarów– Rudziszki 7 grudnia 1943 r. Pod koniec roku z powodu wzmożenia niemieckich akcji odwetowych, na rozkaz kpt. Jerzego Bronikowskiego „Jana Czarnego” oddział „Żuka” przeszedł do konspiracji, a jego działalność bojowa została wstrzymana. Zgrupowanie reaktywowano w lutym 1944 r. pod komendą por. Wilhelma Tupikowskiego „Wilhelma”[132]. Od kwietnia działał jako 7 Brygada Partyzancka AK. Jego liczebność stale rosła, dochodząc w czerwcu 1944 r. do ok. 170 żołnierzy w sile 3 plutonów[133].

– oddział partyzancki „Szczerbca” – sformowany we wrześniu 1943 r. z inicjatywy dowództwa Rejonu II, Dzielnicy „B” garnizonu miasta Wilna jako Oddział Lotny im. króla Bolesława Chrobrego wywodzący się ze struktur konspiracyjnych ONR[134]. Powstał z połączenia dwóch grup ochotników: ośmioosobowej pod dowództwem ppor. NN „Dzika” i siedemnastoosobowej pod dowództwem por. Gracjana Fróga „Górala”, „Szczerbca”[135]. Pod koniec grudnia do miejsca obozowania 3 Brygady przybył z Wilna szef Kedywu mjr Kazimierz Radzikowski „Dąbek”, pchor. Teodor Sawicki „Otto” oraz Antoni Rymaszewski „Andrzej”. Na odprawie dowódców plutonów i drużyn „Dąbek” poinformował, że zgodnie z rozkazem Komendanta „Wilka” następuje zmiana na stanowisku dowódcy brygady. W miejsce „Szczerbca” mianowano nowym dowódcą T. Sawickiego „Otto”. Decyzja ta wywołała bunt w szeregach oddziału. W wyniku protestów (żołnierze „Szczerbca” rozbroili przybyłych z Wilna) nie doszła do skutku planowana zmiana dowódcy, a „Szczerbiec” zachował swoje stanowisko[136].

W nocy z 13 na 14 maja 1944 r. Brygada „Szczerbca” wzięła udział w największej do tej pory bitwie partyzanckiej. Zgrupowanie oddziałów pięciu brygad AK pod dowództwem mjr. Czesława Dębickiego „Jaremy” w sile 750 partyzantów rozgromiło kolaboracyjny Litewski Korpus Lokalny[137]. Cztery brygady otrzymały zadanie jednoczesnego uderzenia na Murowaną Oszmiankę i Tołminowo, piąta zablokowała jedyną drogę wylotową na Oszmianę. 8 Brygada por. Witolda Turonka „Tura”, wsparta przez 12 Brygadę kpt. Hieronima Romanowskiego „Cerbera”, uderzyła od wschodu, przełamała linię obrony i wdarła się do Murowanej Oszmianki, wypierając Litwinów z południowej części wsi. Przed północą od zachodu uderzyła 3 Brygada por. Gracjana Fróga „Szczerbca”. Jednocześnie do Tołminowa weszła 13 Brygada Adama Walczaka „Nietoperza”, wspomagana 9 Brygadą Jana Kolendo „Małego”, które nagłym zmasowanym atakiem zmusiły większość litewskich żołnierzy do złożenia broni. W walce Litwini stracili 50 zabitych i 60 rannych, a Polacy 13 zabitych i 25 rannych. Do niewoli wzięto blisko 400 żołnierzy litewskich[138]. W następstwie tej bitwy jak i wcześniejszych porażek formacji litewskich w walce z polską partyzantką Niemcy rozwiązali Litewski Korpus Lokalny. Generał Plechavicius i członkowie jego sztabu zostali aresztowani i osadzeni w obozie Salspils pod Rygą[139]. Brygada „Szczerbca” była jedną z lepiej zorganizowanych oddziałów, składała się z czterech kompanii piechoty, szwadronu kawalerii i kilku mniejszych specjalistycznych pododdziałów. Jako jedna z nielicznych była zmotoryzowana[140].

– oddział partyzancki „Juranda”. Powstał rozkazu mjr. Antoniego Olechnowicza „Pohoreckiego” na terenie Inspektoratu „A” w połowie 1943 r. jako konspiracyjny pluton sformowany w Wilnie, który miał prowadzić działania na terenie powiatu wileńsko-trockiego[141].  W styczniu 1944 r. kilkuosobowy oddział pod dowództwem por. Czesława Grombczewskiego „Juranda” dotarł do wsi Koniuchy, gdzie w następnych dniach połączył się z plutonem konnym por. Wilhelma Dietmeyera „Wilczura” działającym od jesieni 1943 r. w okolicy Bujwidz. 20 stycznia 1944 r. dowódcą 1 Wileńskiej Brygady AK został mianowany „Jurand”[142].  Działalność 1 Brygady skupiała się przede wszystkim na prowadzeniu akcji bojowych i dywersyjnych oraz zwalczaniu band rabunkowych. Od połowy kwietnia 1944 r. do 1 Brygady dołączył Roman Korab-Żebryk „Korab”, wcześniej działający w konspiracji, m.in. w jednym z patroli Kedywu. W latach 1942–1943 prowadził też kursy szkoleniowe dla młodszej kadry dowódczej oraz wykładał na kursach podchorążych i podoficerów[143].W Brygadzie „Juranda” pełnił on kilka funkcji: oficera broni, przewodniczącego składu i sędziego śledczego w sądzie polowym, poza tym był dowódcą kompani szturmowej oraz zastępcą i adiutantem dowódcy[144]. Po śmierci Cz. Grombczewskiego 13 lipca 1944 r. w bitwie pod Krawczunami-Nowosiółkami w czasie trwania operacji „Ostra Brama”, został mianowany dowódcą brygady[145].

[i] Biblioteka Narodowa w Warszawie, Dział rękopisów, sygn. akc. 11.577, A. Kokociński, Działalność wydawnicza ruchu oporu na ziemiach północno-wschodnich w latach 1939-1945 (maszynopis) s. 5.

[ii] J.A. Żurawski, Prasa konspiracyjna w Wilnie i Okręgu Wileńskim w latach 1939-1945: okres wrzesień 1939 – czerwiec 1941, „Niepodległość i Pamięć” 18/2 (34, 2011, s. 72.

[iii] Ibidem.

[iv] Ibidem.

[v] Ibidem.

[vi] Archiwum Fundacji im. gen. Elżbiety Zawackiej (dalej AFEZ), sygn. 3355/WSK, Teczka osobowa Zofii Dunin-Borkowskiej.

[vii] Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu (dalej: B. Ossol.,), 16648/II, Materiały dotyczące Biura Informacji i Propagandy Wileńskiego Okręgu Armii Krajowej, k. 1.

[viii] J. Wołkonowski, Okręg Wileński…, s. 101-102.

[ix] S. Lewandowska, Losy Wilnian. Zapis rzeczywistości okupacyjnej. Ludzie, fakty, wydarzenia 1939–1945, Warszawa 2004, s. 313.

[x] M. Tomkiewicz, Zbrodnia ponarska 1941–1944, wyd. 2, Warszawa 2022, s. 125.

[xi] J.A. Żurawski, Prasa konspiracyjna w Wilnie i Okręgu Wileńskim w latach 1939-1945. Okres czerwiec 1941 – czerwiec 1945, „Niepodległość i Pamięć” 19/1-4 (37-40), 2012, s. 110-111; B. Ossol., sygn. 16650/II, (pseud. Kaczor): Farba „T”. Wspomnienia z działalności konspiracyjnej w Wilnie i pobytu w obozach pracy w ZSRR 1939-1955, s. 11.

[xii] B. Ossol., 16648/II, Materiały dotyczące Biura Informacji i Propagandy…, k. 2.

[xiii] J.A. Żurawski, Prasa konspiracyjna…, s. 116.

[xiv] Z. S. Brzozowski, op. cit., s. 102-103.

[xv] S. Lewandowska, op. cit., s. 314.

[xvi] Ibidem, s. 317.

[xvii] L. Tomaszewski, Wileńszczyzna lat wojny…, s. 245.

[xviii] Meldunek organizacyjny nr 190 z 1 marca 1943 r., w: Armia Krajowa w dokumentach…, t. 2, s. 439.

[xix] L. Tomaszewski, Wileńszczyzna lat wojny…, s. 249.

[xx] J. Wołkonowski, Okręg Wileński…, s. 104.

[xxi] J.A. Żurawski, op. cit., s. 125.

[xxii] K. Tarka, Komendant Wilk. Z dziejów Wileńskiej Armii Krajowej, Warszawa 1990, s. 92.

[xxiii] J.A. Żurawski, op. cit., s. 126; G. Mazur, op. cit., s. 233.

[xxiv] L. Tomaszewski, Wileńszczyzna lat wojny…, s. 549-550.

[xxv] Ibidem, s. 232.

[xxvi] B. Krzyżanowski, Wileński matecznik, Warszawa 2014, ss. 230-233, 257.

[xxvii] B. Ossol., 16648/II, Materiały dotyczące Bazy „Miód” Wileńskiego Okręgu Armii Krajowej, , k. 15.

[xxviii] A. Święcicki, Oddział terenowy Bazy Miód Kedywu Okręgu Wileńskiego, „Wileński Przekaz” 7, 1992, s. 27-28.

[xxix] B. Krzyżanowski, op. cit., s. 385.

[xxx] AFEZ, sygn. 3575/WSK, Teczka osobowa Anieli Dziewulskiej.

[xxxi] Ibidem.

[xxxii] Ibidem.

[xxxiii] L. Tomaszewski, Wileńszczyzna lat wojny…, s. 254.

[xxxiv] Ibidem, s. 256.

[xxxv] J. Wołkonowski, Okręg wileński…, s. 256.

[xxxvi] A. Głogowski, Początki konspiracji wojskowej i cywilnej na Wileńszczyźnie w latach 1939-1941, w: Żołnierze Armii Krajowej na Kresach Wschodnich podczas II wojny światowej. Historia – Polityka – Pamięć, red. nauk. O. Grott, A. Perłakowski, Kraków 2021, s. 236.

[xxxvii] KPBC, Archiwum Stanisława Kiałki (dalej ASK), sygn.  SK 1.I.02, „Legalizacja” Okręgu Wileńskiego AK, s. 1.

[xxxviii] Ibidem, s. 8.

[xxxix] Różne formy działalności wileńskiej AK w okresie okupacji niemieckiej, [online:] https://wilno-zwzak.pl/rozne-formy-dzialalnosci-wilenskiej-ak-w-okresie-okupacji-niemieckiej/ [dostęp: 14.08.2023]

[xl] B. Ossol., 16655/II, Wspomnienia, relacje i inne materiały dotyczące działalności Komórki Legalizacyjnej Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej, k. 84.

[xli] Różne formy działalności wileńskiej AK w okresie okupacji niemieckiej, [online:] https://wilno-zwzak.pl/rozne-formy-dzialalnosci-wilenskiej-ak-w-okresie-okupacji-niemieckiej/ [dostęp: 14.08.2023]

[xlii] Maria Tomkiewicz „Grażyna” została aresztowana 10 czerwca 1942 r. pod zarzutem fałszowania dokumentów i przynależności do polskiej tajnej organizacji. Została rozstrzelana w Ponarach 18 grudnia 1942 r. Zob. M. Tomkiewicz, Zbrodnia ponarska 1941-1944, wyd. 2, Warszawa 2022, s. 87, 210; KPBC, sygn.  SK 1.I.02, sygn. SK 1.I.4, „Kozy”. Praca i losy grupy łączniczek, s. 1.

[xliii] Ibidem.

[xliv] D. Janiczakówna-Szyksznian, 281 dni w szponach NKWD, Bydgoszcz 1997, s. 117; B. Ossol., Kozy. Komórka kwatermistrzowska łączności i ręcznego przerzutu w Komendzie Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej 1940-1944. Materiały, k. 1, 11-12.

[xlv] B. Ossol., 16654/II Jerzy Markiewicz (pseud. Jaksa): „Wycinek działalności Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej”, s. 1.

[xlvi] L. Tomaszewski, Wileńszczyzna lat wojny… op. cit., s. 257.

[xlvii] B. Ossol., 16654/II Jerzy Markiewicz…, s. 2.

[xlviii] Ibidem.

[xlix] Ibidem, s. 3.

[l] Ibidem, s. 8-10.

[li] Ibidem, s. 52.

[lii] Ibidem, s. 227.

[liii] J. Wołkonowski, Wymiar sprawiedliwości Polskiego Państwa Podziemnego na Wileńszczyźnie w latach II wojny światowej, „Miscellanea Historico–Iuridica” 5, 2007, s. 130-133.

[liv] Z. Fedorowicz, Trzydzieści lat mojego pobytu w Wilnie 1914-1944, „Biblioteka Wileńskich Rozmaitości”, Seria B, nr 71, Bydgoszcz 2010, s. 225.

[lv] J. Wołkonowski, Wymiar sprawiedliwości…, s. 137.

[i] J. Wołkonowski, Pierwszy partyzancki oddział Amii Krajowej „Kmicica” na Wileńszczyźnie, w: Żołnierze Armii Krajowej na Kresach Wschodnich…, nauk. s. 185-186.

[ii] R. Korab-Żebryk, Biała księga w obronie Armii Krajowej na Wileńszczyźnie, Lublin 1991, s. 38; M. Tomkiewicz, Zbrodnia ponarska…, s. 131.

[iii] M. Tomkiewicz podaje, że w rzeczywistości było to prawie 450 cywilów z miejscowości: Święciany (ok. 49 osób), Nowe Święciany (ok. 27 osób), Hoduciszki (33 osoby), Łyntupy (150 osób), Soboliki (40 osób), Kaznodzieiszki (20 osób), Komaje, Widze, Kiemieliszki, Wygoda, Kaptaruny, Szudowce, Giluty, Stukowszczyzna, Wieliczki, Popieliki, Zaki, Janamiszki, Romaniszki, Ażurejście, Twerecz, zob. ibidem, s. 132.

[iv] J. Wołkonowski, Pierwszy partyzancki oddział…, s. 186.

[v] Ibidem, s. 190.

[vi] M. Potocki, Między Dźwiną a Wilią…, s. 76.

[vii] J. Z. Szyłeyko, Lepsza strona czasu, Londyn 1992, 60-61.

[viii] L. Bednarczuk, M. Tomkiewicz, Od Naroczy do Niemna. Relacje partyzantów „Kmicica” – „Łupaszki” – „Ronina” Armii Krajowej na Wileńszczyźnie marzec 1943 – lipiec 1944, Toruń 2022, s. 23.

[ix] P. Kozłowski, Zygmunt Szendzielarz „Łupaszko” 1910–1951, Warszawa 2011, s. 35.

[x] L. Bednarczuk, M. Tomkiewicz, Od Naroczy do Niemna…, s. 26.

[xi] W. Szewieliński, U Kmicica i Łupaszki. Wspomnienia „Zawiszy” z oddziału „Kmicica” i 5. Wileńskiej Brygady AK legendarnego Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki”, Warszawa–Kraków 2015, s. 38.

[xii] Ibidem, s. 25.

[xiii] L. Bednarczuk, M. Tomkiewicz, Od Naroczy do Niemna…, s. 28.

[xiv] Raport Markowa, „Pamiętnik Okręgu Wileńskiego AK 32, Bydgoszcz 2006, s. 24.

[xv] J. Bohdanowicz, Oddział Partyzancki Kmicica Armia Krajowa Okręg Wileński, Warszawa 2008, s. 2; L. Bednarczuk, M. Tomkiewicz, Od Naroczy do Niemna…, s. 27.

[xvi] Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej [dalej: AIPN], sygn. BI 07/1522/1, Odpis protokołu przesłuchania Z. Szendzielarza z 1.07.1948 r.

[xvii] P. Kozłowski, Zygmunt Szendzielarz…, s. 37.

[xviii] L. Bednarczuk, M. Tomkiewicz, Od Naroczy do Niemna…, s. 35.

[xix] L. Tomaszewski, Wileńszczyzna lat wojny…, s. 403.

[xx] Ibidem, s. 39-40.

[xxi] „Nie było czasu na strach”. Z Janiną Wasiłojć-Smoleńską rozmawiają Marzena Kruk i Edyta Wnuk, Szczecin 2016, s. 12.

[xxii] P. Rokicki, Armia Krajowa na Wileńszczyźnie 1943-1945, Warszawa 2007, s. 60-61.

[xxiii] Ibidem.

[xxiv] L. Bednarczuk, M. Tomkiewicz, Od Naroczy do Niemna…, s. 45.

[xxv] J. Adamska, S. Matusewicz, L. Świda, Miejsca bitew i mogiły żołnierzy Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej, Bydgoszcz 1995, s. 16.

[xxvi] K. Krajewski, Na straconych posterunkach. Armia Krajowa na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej, Kraków 2015, s. 388.

[xxvii] L. Tomaszewski, Wileńszczyzna lat wojny…, s. 415.

[xxviii] W. Borodziewicz, Szósta Wileńska Brygada AK, Warszawa 1992, s. 7.

[xxix] Ibidem, s. 62-64.

[xxx] J. Adamska, S. Matusewicz, L. Świda, Miejsca bitew…, s. 19; M. Korejwo, Moje ścieżki partyzanckie w 3. Wileńskiej Brygadzie Armii Krajowej „Szczerbca”, Warszawa – Kraków 2014, s. 89-91.

[xxxi] Ibidem, s. 20.

[xxxii] P. Świetlikowski, op. cit., s. 90.

[xxxiii] W. Borodziewicz, Szósta Wileńska…, s. 97.

[xxxiv] Ibidem, s. 7.

[xxxv] L. Tomaszewski, Wileńszczyzna lat wojny…, s. 410.

[xxxvi] K. Krajewski, Na straconych posterunkach…, s. 392.

[xxxvii] Ibidem.

[xxxviii] Ibidem, s. 389.

[xxxix] M. Korejwo, Moje ścieżki partyzanckie…, s. 18-19.

[xl] Z. Kłosiński, Armia Krajowa na Wileńszczyźnie, Białystok 2011, s. 31.

[xli] Ibidem, s. 34.

[xlii] J. Adamska, S. Matusewicz, L. Świda, Miejsca bitew…, s. 24.

[xliii] R. Korab-Żebryk, Biała księga…, s. 109.

[xliv] T. Balbus, Szczerbcowa Brygada w fotografii i relacjach, Warszawa 2020, s. 13.

[xlv] J. Bohdanowicz, Wstęp. Historia Brygady, w: L. J. Malinowski, 1. Wileńska Brygada AK „Juranda”. Relacje żołnierzy, wspomnienia dowódców, Warszawa – Kraków 2014, s. 5-6.

[xlvi] L. Tomaszewski, Wileńszczyzna lat wojny…, s. 411.

[xlvii] AIPN, sygn. Wr 221/265, R. Korab-Żebryk, Życiorys z 30 IV 1971 r.

[xlviii] T. Balbus, „Korab”…, s. 172.

[xlix] AIPN, sygn. Wr 221/161, R. Korab-Żebryk, Finał wileńskiej AK w oczach świadka, [maszynopis].

Autorem koncepcji odzyskania Wilna początkowo nazywaną „Akcją Serce” był cichociemny mjr Maciej Kalenkiewicz „Kotwicz” [i]. Plan ten, jeszcze w kwietniu 1944 r. zaakceptował A. Krzyżanowski „Wilk”, który przedstawił go 12 czerwca 1944 r. w Komendzie Głównej AK w Warszawie na odprawie komendantów Okręgu Wileńskiego i Nowogródzkiego (ppłk Janusz Prawdzic-Szlaski „Borsuk”, „Prawdzic”) w obecności szefa sztabu Okręgu Wilno AK mjr. Lubosława Krzeszowskiego „Ludwika” oraz zastępcy delegata rządu dr. Jerzego Dobrzańskiego „Macieja”[ii]. Komenda Główna wyraziła zgodę na jego realizację i podjęto decyzję o przeprowadzeniu operacji „Ostra Brama” w ramach mającej się rozpocząć akcji „Burza”. Celem zarówno „Kotwicza” jak i „Wilka” było samodzielne oswobodzenie przez oddziały Armii Krajowej Wilna przed wkroczeniem tam wojsk sowieckich i wystąpienie wobec Armii Czerwonej w roli gospodarza. Połączone siły okręgów Wilno i Nowogródek AK w sile ponad dwunastu tysięcy żołnierzy miały dokonać uderzenia na Wilno. Krzyżanowski przegrupował większość jednostek partyzanckich oraz przygotowywał je do działań zaczepnych w mieście i do ataku na miasto z zewnątrz. Na dowódcę operacji wyznaczony został „Wilk”. „Borsuk” był przeciwny akcji „Burza” oraz operacji „Ostra Brama” i w konsekwencji został odsunięty ze stanowiska[iii].

W składzie Okręgu Wilno AK zostały sformowane trzy zgrupowania partyzanckie:

– zgrupowanie nr 1 pod dowództwem mjr Antoniego Olechnowicza „Pohoreckiego” złożone z 3 Brygady „Szczerbca”, 5 Brygady „Łupaszki”, 7 Brygady „Wilhelma” oraz nowopowstałej 2 Brygady por. Wiktora Korynckiego „Kaziuka”[iv].

– zgrupowanie nr 2 pod dowództwem mjr Mieczysława Potockiego „Węgielnego” złożone z 1 Brygady „Juranda”, 4 Brygady „Ronina”, 23 Brygady Brasławskiej, 24 Brygady „Dryświaty”, 36 Brygady „Żejmiana” oraz Oddziału Rozpoznawczego „Ptasznika”[v].

– zgrupowanie nr 3 pod dowództwem mjr Czesława Dębickiego „Jaremy” złożone z 8 Brygady „Tura”, 9 Brygady „Małego”, 10 Brygady „Gustawa”, 12 Brygady „Cerbera”, 13 Brygady „Nietoperza”[vi].

Kiedy 23 czerwca 1944 r. ruszyła sowiecka ofensywa, a obrona niemiecka została całkowicie przełamana, wojska Armii Czerwonej szybko zbliżały się do dawnych granic polskich. 25 czerwca 1944 r. drukarnia polowa „Pobudka” wydrukowała „Rozkaz nr 1” podpisany przez A. Krzyżanowskiego „Wilka” informujący o objęciu dowództwa nad połączonymi Okręgami Wilno i Nowogródek AK oraz zawierający zadania dla poszczególnych zgrupowań[vii]. W pierwszych dniach lipca 1944 r. „Wilk” zarządził odprawę sztabu polowego w Dziewieniszkach. Podjęto wówczas decyzję o przeprowadzeniu operacji „Ostra Brama” w dniu 7 lipca 1944 r. o godz. 23.00[viii].

W ataku na Wilno nie wzięła udziału duża część sił Okręgu. Była to 5 Brygada „Łupaszki”, która wycofała się na zachód w kierunku Okręgu Białystok, realizując tym samym wytyczne KG AK z listopada 1943 r. o polskich oddziałach mających zatargi z partyzantką sowiecką[ix]. W ataku na Wilno nie wzięło też udziału Zgrupowanie nr 2 mjr. „Węgielnego”, w którego składzie były 1 Brygada „Juranda”, 2 Brygada „Kaziuka”, 4 Brygada „Narocz”, 23 Brygada „Brasławska”, 36 Brygada „Żejmiana”, Oddział Rozpoznawczy „Ptasznika” oraz oddział partyzancki „Frycza”, a więc łącznie ok. 2460 żołnierzy[x]. W założeniach siły mjr. „Węgielnego” miały uderzyć na Wilno od północy. Z jednej strony ich nieobecność powodowana była zbyt dużą odległością od Wilna, dlatego realizowały „Burzę” na swoim dotychczasowym terenie działania, czyli Brasławszczyźnie, z drugiej strony istotny jest fakt, że mjr „Węgielny” zbyt późno otrzymał rozkaz, aby w porę mógł zareagować. Kiedy łącznik ze sztabu w Dziewieniszkach przywiózł rozkaz do Punżanek, gdzie stacjonowało zgrupowanie „Węgielnego”, dowódca był nieobecny. Według wspomnień Romana Koraba-Żebryka, w czasie nieobecności „Węgielnego” zastępował dowódca 1 Brygady – „Jurand”, który tego dnia również był nieobecny. Rozkaz ostatecznie odebrał zastępujący „Juranda” dowódca 3. kompanii „Korab”, który później tego dnia miał przekazać rozkaz „Jurandowi”[xi]. Kwestię tę wyjaśnia M. Potocki „Węgielny”:

Rozkaz w zalakowanej kopercie był adresowany do „Węgielnego”, był pilny, więc „Węgielny” winien ten rozkaz pilnie otrzymać, a nie bezosobowe 2 Zgrupowanie (…). Czekanie na „Juranda” nie załatwiało sprawy. Rozkaz należało natychmiast konnym patrolem wysłać do „Węgielnego”. Oświadczam, że w/w rozkazu nigdy nie otrzymałem. (…) „Juranda” widziałem dopiero 7 lipca około godziny 18-19. (…) Nic mi wtedy „Jurand” o rozkazie, który miał otrzymać 29 czerwca od „Koraba”, nie mówił. (…) Przy parogodzinnej mojej nieobecności w Zgrupowaniu zastępował mnie szef sztabu, a nie dowódca brygady[xii].

Ostatecznie Zgrupowanie „Węgielnego” walczyło w rejonie Mejszagoły na północ od Wilna[xiii].

Do operacji „Ostra Brama” nie zdążyła przystąpić też 6 Brygada „Konara”, którą w ostatniej chwili zastąpiła 13 Brygada „Nietoperza” ubezpieczająca atak od wschodu w razie ewentualnego uderzenia cofających się sił niemieckich[xiv]. Spóźniona była też 12 Brygada „Cerbera”, której zadaniem było opanowanie lotniska na Porubanku, czego ostatecznie dokonały oddziały Armii Czerwonej[xv].

W nocy z 6 na 7 lipca 1944 r. jednostki AK uderzyły na kontrolowane przez Niemców Wilno. Mobilizacja sił w mieście przebiegła bez większych zakłóceń. Udało się skoncentrować oddziały Dzielnicy „A” pod dowództwem kpt. Bolesława Zagórnego „Jana”, Dzielnicy „B” pod dowództwem mjr. Władysława Zarzyckiego „Rojana” oraz oddział Szarych Szeregów Dzielnicy „D” pod dowództwem kpt. Józefa Grzesiaka „Czarnego”[xvi]. 8 lipca 1944 r. na obszarze Dzielnicy „A” miało wybuchnąć powstanie pod dowództwem komendanta dzielnicy kpt. Bolesława Zagórnego „Jana”[xvii]. W rzeczywistości, ze względu na słabe uzbrojenie, plutony miejskie nie były w stanie opanować miasta a tym bardziej wywołać powszechnego powstania[xviii]. Oddziały garnizonu miejskiego wznowiły działalność 10 lipca 1944 roku, kiedy zdobyły skład broni znajdujący się w budynku starostwa przy ul. Żeligowskiego, kompleks domów przy ul. Jagiellońskiej oraz kamienicę przy ul. Sierakowskiego[xix].

Walki trwały do 13 lipca, kiedy załamywały się poszczególne punkty oporu niemieckiego w mieście. Poza Wilnem natarcie prowadziły też inne oddziały m.in. 7 Brygada „Wilhelma” na południe od Wilna oraz 24 Brygada „Dryświaty”, która 8 lipca rozbiła niemiecką załogę w miejscowości Opsa[xx]. 13 lipca 1944 r między godziną 5.00 a 14.00 w okolicach wsi Krawczuny–Nowosiółki, Zgrupowanie nr 2 mjr. „Węgielnego” stoczyło walkę z wycofującymi się z Wilna siłami niemieckimi pod dowództwem gen. Reinera Stahela. Była to ostatnia i jednocześnie największa bitwa stoczona przez polskie jednostki w trakcie operacji „Ostra Brama”. Mimo ilościowej przewagi Niemców, Polacy wyeliminowali z dalszych walk blisko 1/3 żołnierzy niemieckich i zakłócili ich przeprawę przez Wilię. Ze strony polskiej zginęło 79 żołnierzy, w tym legendarny dowódca 1 Brygady Wileńskiej AK por. Czesław Grombczewski „Jurand”, a kilkudziesięciu zostało rannych. Partyzantom udało się zdobyć broń i sprzęt wojskowy co, cytując „Węgielnego”, świadczyło o: najwyższym morale i duchu bojowym żołnierza partyzanta, dobrym przeszkoleniu żołnierzy w warunkach konspiracji, (…) przychylnym nastawieniu znacznej części ludności Ziemi Wileńskiej do ruchu podziemnego Armii Krajowej[xxi].

12 lipca A. Krzyżanowski „Wilk” został zaproszony do rozmowy z marsz. Iwanem Czerniachowskim i dowództwem III Frontu Białoruskiego na temat utworzenia przy Armii Czerwonej samodzielnej jednostki AK[xxii]. Po spotkaniu meldował do KG AK, że rozmowa przebiegła w dobrej atmosferze[xxiii]. W tym czasie w rejonie Rudomino–Turgiele stawiło się około 13 tys. żołnierzy AK Okręgów Wilno i Nowogródek, które nie dotarły na czas walk o Wilno. 17 lipca „Wilk” został ponownie wezwany do Czerniachowskiego. Pewny, że rozmowa będzie dotyczyć dalszej współpracy polsko-sowieckiej oraz odtwarzania 19. Dywizji Piechoty i Wileńskiej Brygady Kawalerii AK, stawił się w wilii przy ul. Kościuszki 16 na Antokolu wraz z szefem sztabu mjr. Teodorem Cetysem „Sławem”[xxiv]. Sowieci nie prowadzili już rozmów, a aresztowali „Wilka” i „Sława”. Na ten sam dzień do Bogusz została zwołana wspólna z dowódcami sowieckimi odprawa oficerów wileńskich brygad. Oni również zostali aresztowani. Mimo, że spotkanie w Boguszach miała ubezpieczać 7 Brygada „Wilhelma”, jej oddziały nie zdążyły zareagować na czas[xxv]. Zawiadomiony o rozbrojeniu szef operacyjny Dowództwa Oddziałów Partyzanckich w Polu – ppłk Zygmunt Blumski „Strychański” nadał do Londynu zaszyfrowaną depeszę. 20 lipca 1944 roku do „Strychańskiego” dotarły rozkazy gen. Tadeusza Komorowskiego „Bora”, które brzmiały:

1. przerwać jakąkolwiek współpracę z Sowietami,
2. ściągnąć siły do puszczy Rudnickiej, skąd przesunąć je w kierunku południowo – zachodnim, bądź do puszczy Augustowskiej, bądź do rejonu Białystok,
3. walkę z Sowietami przyjmować tylko w ostateczności, starać się przesunąć bez walki[xxvi].

Zanim odpowiedź „Bora” dotarła do p.o. Komendanta „Strychańskiego”, ten już poinformowany o losie „Wilka” i „Sława” rozkazał odwrót w kierunku Puszczy Rudnickiej.  Następnego dnia tysiące żołnierzy oddziałów AK zostało otoczonych przez sowieckie czołgi i rozbrojonych[xxvii]. Osadzono ich w obozie w Miednikach Królewskich i Kałudze. Zostali poddani szkoleniu rekruckiemu, a kiedy odmówili złożenia przysięgi wojskowej i wstąpienia do Armii Berlinga, zostali wywiezieni do łagrów. Ogółem rozbrojono ponad 6000 ludzi w tym 650 oficerów i podoficerów[xxviii].

 

[i] K. Tarka, Komendant Wilk. Z dziejów Wileńskiej Armii Krajowej, Warszawa 1990, s. 84.

[ii] Ibidem, 84-85.

[iii] L. Tomaszewski, Wileńszczyzna lat wojny…, s. 451.

[iv] J. Wołkonowski, Okręg Wileński…, s. 263.

[v] Ibidem, s. 264.

[vi] Ibidem, s. 265.

[vii] L. Tomaszewski, Wileńszczyzna lat wojny…, s. 459.

[viii] KPBC, ASKi, sygn. 1.I.14, Ostatnie dni przed operacją „Ostra Brama”. Wspomnienia kwatermistrza.

[ix] Rozkaz KG AK nr PZP. 1300/III dot. celów i zadań akcji „Burza” oraz stosunku AK do wojsk sowieckich, w: Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945, t. 3, kwiecień 1943 – lipiec 1944, red. T. Pełczyński et al., Londyn 1990, s. 212

[x] L. Tomaszewski, Wileńszczyzna lat wojny…, s. 470.

[xi] R. Korab-Żebryk, Operacja wileńska…, s. 142.

[xii] AIPN, sygn. Wr 221/189, M. Potocki, Uwagi do książki R. Koraba-Żebryka „Operacja wileńska AK”, 1986, maszynopis.

[xiii] M. Potocki, Między Dźwiną…, s. 126.

[xiv] R. Korab-Żebryk, Operacja wileńska…, s. 236.

[xv] L. Tomaszewski, Wileńszczyzna lat wojny…, s. 473.

[xvi] R. Korab-Żebryk, Operacja wileńska…, s. 287.

[xvii] KPBC, ASK, sygn. SK 1.I.13, „Ostra Brama” – terminarz działalności wydarzeń, (346).

[xviii] P. Rokicki, Armia Krajowa…, s. 138.

[xix] Operacja „Ostra Brama”, [online:] https://wilno-zwzak.pl/operacja-ostra-brama/ (dostęp: 14.08.2023)

[xx] K. Krajewski, Na straconych posterunkach…, s. 610.

[xxi] M. Potocki, Między Dźwiną… op. cit., s.

[xxii] P. Świetlikowski, op. cit., s. 129.

[xxiii] Kmdt Okręgu Wilno do KG AK: stosunek dowódcy sowieckiego do Zgrupowania AK, [w:] Armia Krajowa w dokumentach… op. cit., t: 3, s. 560.

[xxiv] P. Niwiński, Okręg wileński AK w latach 1944-1948, Warszawa – Kraków 2014, s. 42.

[xxv] J. Wołkonowski, Okręg Wileński… op. cit., s. 278-279.

[xxvi] Rozkaz do Kmdta Okręgu Wileńskiego, [w:] Armia Krajowa w dokumentach… op. cit., t: 3, s. 565.

[xxvii] P. Niwiński, Okręg wileński AK…, s. 42.

[xxviii] J. Wołkonowski, Okręg Wileński…, s. 280.

I. Tablice:

1. Tablica pamiątkowa dla żołnierzy V Wileńskiej Brygady AK w Ostródzie.
2. Tablica pamiątkowa ku czci żołnierzy 5. Wileńskiej Brygady Armii Krajowej i Danuty Siedzikówny „Inki” w Zwierzyńcu.
3. Tablica upamiętnia akcję zbrojną ppor. Zdzisława Badochy w Bączu z 1946 r.
4. Tablica poświęcona Żołnierzom 3 Wileńskiej Brygady Partyzanckiej AK „Szczerbca” w kościele św. Bartłomieja w Gdańsku.
5. Tablica pamiątkowa ku czci mjr. Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki” i żołnierzy 5 Wileńskiej Brygady AK w Hajnówce, w kościele pw. św. Cyryla i Metodego.
6. Tablica upamiętniająca żołnierzy 5 Wileńskiej Brygady AK mjr. Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki” w Zimnej Wodzie k/ Nidzicy, w kościele pw. św. Huberta.
7. Tablica poświęcona mjr. Zygmuntowi Szendzielarzowi „Łupaszce” oraz żołnierzom 5 Wileńskiej Brygady AK w Piszu, w kościele pw. Matki Miłosierdzia Ostrobramskiej.
8. Tablica poświęcona żołnierzom 5 Wileńskiej Brygady AK i ich dowódcy mjr. Zygmuntowi Szendzielarzowi „Łupaszce”, a także działającym zbrojnie do listopada 1946 r. oddziałom ppor. Henryka Wieliczki „Lufy” i ppor. Leona Smoleńskiego „Zeusa” w Ostródzie w kościele pw. NMP.
9. Tablica epitafijna Ośrodka Mobilizacyjnego Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej poświęcona dowódcom rozstrzelanym 8 lutego 951 r. w Warszawie: ppłk. Antoniemu Olechnowiczowi „Podhoreckiemu”, mjr. Zygmuntowi Szendzielarzowi „Łupaszce” oraz poległym żołnierzom Zgrupowania „Łupaszki” w Gdańsku w Bazylice Mariackiej.
10. Tablica epitafijna poświęcona mjr. Zygmuntowi Szendzielarzowi „Łupaszce” w Gdańsku, w kościele pw. Św. Brygidy.
11. Tablica pamiątkowa w hołdzie dowódcy mjr. Zygmuntowi Szendzielarzowi „Łupaszce” oraz wszystkim żołnierzom 5 Wileńskiej Brygady AK w Słupsku, w kościele pw. Św. Jacka.
12. Tablica pamiątkowa poświęcona pamięci ppor. Zdzisława Badochy „Żelaznego”, dowódcy szwadronu 5 Wileńskiej Brygady AK mjr. Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki” w Czerninie pow. sztumski, w kościele św. Królowej Jadwigi.
13. Tablica upamiętniająca żołnierzy 5 Wileńskiej Brygady AK mjr. Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki” 1 szwadronu pod dowództwem ppor. Zdzisława Badochy „Żelaznego” w Koszalinie, w kościele pw. Św. Ducha.
14. Tablice pamiątkowe ku pamięci Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego, generała Władysława Sikorskiego, biskupa Edmunda Nowickiego, majora Zygmunta Szendzielarza ps. „Łupaszka”, porucznika Józefa Dąmbka, podporucznika Antoniego Burzyńskiego ps. „Kmicic” w kościele pw. św. Brygidy w Gdańsku.
15. Tablicaupamiętniająca ppor. Zdzisława Badochę „Żelaznego”, w Dąbrowie Górniczej, w bazylice pw. Najświętszej Marii Panny Anielskiej.
16. Tablica pamiątkowa upamiętniająca Zdzisława Badochę „Żelaznego” w Podjazdach, w Szkole Podstawowej im. Danuty Siedzikówny „Inki”.
17. Tablica upamiętniająca Henryka Wieliczkę „Lufę” w Rozogach.
18. Tablica pamiątkowa poświęcona Żołnierzom 6 Brygady Wileńskiej AK w Jabłonnej Lackiej.
19. Tablica pamiątkowa poświęcona żołnierzom 6 Wileńskiej Samodzielnej Brygady Partyzanckiej Armii Krajowej w Warszawie, w kościele pw. św. Anny.
20. Tablica pamiątkowa żołnierzy Armii Krajowej Inspektoratu Oszmiańskiego w Toruniu, w kościele pw. Matki Boskiej Zwycięskiej.
21. Tablica pamiątkowa Armii Krajowej Obszaru Lwowskiego i Okręgu Wileńskiego, na Jasnej Górze.
22. Tablica pamiątkowa Armii Krajowej okręgów wileńskiego i nowogródzkiego na Jasnej Górze.
23. Tablica pamiątkowa Armii Krajowej okręgów wileńskiego i nowogródzkiego, w Gorzowie Wielkopolskim, w katedrze pw. Wniebowzięcia NMP.
24. Tablica poświęcona pamięci Aleksandra Krzyżanowskiego ps. „Wilk” w Warszawie, w kościele oo. dominikanów.
25. Tablica poświęcona pamięci żołnierzy 3 Wileńskiej Brygady Partyzanckiej Armii Krajowej w Gdańsku, w kościele pw. św. Bartłomieja.
26. Tablica upamiętniająca kpt. Gracjana Fróga ps. „Szczerbiec”, w Warszawie, w Muzeum Żołnierzy Wyklętych i Więźniów Politycznych PRL.
27. Tablica 6 Samodzielnej Brygady AK Wilno w Szczecinie.
28. Tablica 2 Wileńskiej Brygady AK „Wilhelma” w Szczecinie, w kościele pw. Matki Boskiej Ostrobramskiej.
29. Tablica upamiętniająca kpt. Władysława Łukasiuka ps. „Młot” w Tokarach.
30. Tablica upamiętniająca żołnierzy Armii Krajowej okręgów: Białystok, Nowogródek, Wilno w Białymstoku.
31. Tablica poświęcona bohaterom Armii Krajowej okręgów wileńskiego i nowogródzkiego w Poznaniu, na wzgórzu św. Wojciecha.
32. Tablica upamiętniająca gen. Aleksandra Krzyżanowskiego ps. „Wilk” i jego żołnierzy we Wrocławiu, w bazylice pw. Św. Elżbiety.
33. Tablica upamiętniająca Polaków na Wileńszczyźnie i wszystkich ziemiach wschodnich w Częstochowie.
34. Tablica upamiętniająca mjr Zygmunta Szendzielarza ps. „Łupaszka” w Królowym.
35. Tablica poświęcona Żołnierzom 3 Brygady AK „Szczerbca” w Gdańsku, w Bazylice Mariackiej.
36. Tablica pamiątkowa poświęcona kpt. Gracjanowi Frógowi „Szczerbcowi” i jego żołnierzom poległym za wolność Ojczyzny w Warszawie, na Wojskowym Cmentarzu Powązkowskim.
37. Tablica pamiątkowa poświęcona dowódcy 1 Brygady AK ppor. Czesławowi Grombczewskiemu „Jurandowi” i 79 żołnierzom II Zgrupowania poległym pod Krawczunami-Nowosiółkami w Warszawie w kościele oo. jezuitów.
38. Tablica pamiątkowa poświęcona Żołnierzom III Zgrupowania AK „Jaremy” w Rucianem-Nidzie, w kościele parafialnym.
39. Tablica pamiątkowa poświęcona gen. „Wilkowi” Aleksandrowi Krzyżanowskiemu w Olsztynie.
40. Tablica pamiątkowa poświęcona Żołnierzom 13 Brygady AK „Nietoperza” w Warszawie, w kościele pw. św. Jacka.
41. Tablica pamiątkowa poświęcona mjr Zygmuntowi Szendzielarzowi ps. „Łupaszka” i żołnierzom 5 Brygady AK w Bobolicach.
42. Tablica pamiątkowa poświęcona Żołnierzom 6 Samodzielnej Brygady AK w Olsztynie, w kościele pw. Najświętszego Serca Jezusowego.
43. Tablica pamiątkowa poświęcona gen. „Wilkowi” Aleksandrowi Krzyżanowskiemu w 40. rocznicę jego śmierci w Pakości k. Inowrocławia,
44. Tablica pamiątkowa w hołdzie żołnierzom 8 Brygady Tur AK 3 Zgrupowania „Jaremy” w Oszmianie w kościele pw. św. Michała Archanioła.
45. Tablica pamiątkowa poświęcona poległym żołnierzom 9 Brygady „Małego” i Ośrodka AK w Sole, w kościele parafialnym.
46. Tablica pamiątkowa poświęcona żołnierzom Garnizonu AK m. Wilna w Gdańsku, w Bazylice Mariackiej.
47. Tablica pamiątkowa poświęcona poległym żołnierzom 3 Zgrupowania AK (8, 9, 13 Brygad AK) w Graużyszkach, w kaplicy cmentarnej.
48. Tablica pamiątkowa poświęcona gen. Aleksandrowi Krzyżanowskiemu „Wilkowi” w 45. rocznicę jego śmierci w Łodzi, w kościele pw. Najświętszego Serca Jezusowego.
49. Tablica pamiątkowa poświęcona por. Czesławowi Grombczewskiemu „Jurandowi”, dowódcy 1 Brygady AK w Toruniu.
50. Tablica pamiątkowa poświęcona żołnierzom 3 Brygady AK „Szczerbca”, Oddziałowi Partyzanckiemu „Kmicica”, 5 Brygady AK „Łupaszki” i 4 Brygady AK „Narocz” w Gryfinie, w kościele pw. NMP.
51. Tablica pamiątkowa poświęcona Obrońcom Ziemi Wileńskiej, żołnierzom 6 Samodzielnej Brygady AK poległym w walce oraz „Tońce” i „Konarowi” w Wierzchosławicach, w kaplicy cmentarnej.
52. Tablica pamiątkowa poświęcona pamięci Henryka Rasiewicza „Kima” z 3 Brygady „Szczerbca” we Wrocławiu.
53. Tablica pamiątkowa poświęcona poległym obrońcom Ojczyzny – żołnierzom Wilna i Ziemi Wileńskiej, żołnierzom Września 1939, PSZ ma Zachodzie i Wschodzie, żołnierzom Okręgu Wileńskiego AK oraz ofiarom oprawców hitlerowskich i stalinowskich w Wilnie, w kościele pw. św. Ducha.
54. Tablica pamiątkowa poświęcona gen. Aleksandrowi Krzyżanowskiemu „Wilkowi” w Krakowie.
55. Tablica pamiątkowa poświęcona kpt. Gracjanowi Frógowi „Szczerbcowi” we Wrocławiu, w kościele pw. św. Elżbiety.
56. Tablica pamiątkowa poświęcona żołnierzom AK walczącym z okupantami w latach 1939–1944, żołnierzom Samoobrony walczącym w latach 1944–1945 ze zniewoleniem sowieckim i ofiarnym mieszkańcom okręgów Wileńskiego i Nowogródzkiego AK w Łodzi, w kościele garnizonowym.
57. Tablica pamiątkowa poświęcona tym, którzy tworzyli historię naszej Ojczyzny, gen. „Wilkowi” i ppłk. „Kotwiczowi” w Bydgoszczy, w kościele garnizonowym.
58. Tablica pamiątkowa poświęcona Stanisławowi Kiałce „Jelonkowi” we Wrocławiu, w kościele garnizonowym.
59. Tablica pamiątkowa poświęcona Żołnierzom Okręgu Wileńskiego AK poległym, pomordowanym i zmarłym za wolność Ojczyzny w Krakowie, w kościele pw. św. Jadwigi Królowej Polski, Panteon.
60. Tablica pamiątkowa poświęcona tym, którzy tworzyli historię naszej Ojczyzny, gen. A. Krzyżanowskiemu „Wilkowi” i ppłk. M. Kalenkiewiczowi „Kotwiczowi” w Wilnie, w „Domu Polskim”.
61. Tablica pamiątkowa poległym i zamordowanym żołnierzom 4 Brygady AK „Narocz” Okręgu Wileńskiego i jej dowódcy kpt. Longinowi Wojciechowskiemu „Roninowi” w Łodzi, w kościele pw. św. Teresy.
62. Tablica pamiątkowa poświęcona żołnierzom Brasławskiej Brygady i jej dowódcy Marianowi Kiesielewiczowi „Ostrodze”, poległym w walkach o ziemię wileńską w latach 1939–1945 w Łodzi, w kościele pw. św. Teresy.
63. Tablica pamiątkowa poświęcona dowódcą i żołnierzom AK Okręgu Wileńskiego „Wiano” i Nowogródzkiego „Nów” więzionych w łagrach sowieckich i zesłanych na nieludzką ziemię w Łodzi, w kościele pw. św. Teresy.
64. Tablica pamiątkowa poświęcona pamięci żołnierzy AK ziemi wileńskiej Zgrupowania „Węgielnego” poległym w latach II wojny światowej między Dźwiną i Wilnem w Łodzi, w kościele pw. Najświętszego Imienia Jezus.
65. Tablica pamiątkowa pamięci poległych w boju oraz zamordowanych w więzieniach i łagrach żołnierzy ziemi wileńskiej 6 Wileńskiej Samodzielnej Brygady Partyzanckiej Armii Krajowej w Łodzi, w kościele pw. Najświętszego Serca Jezusowego.

II. Pamiątkowe głazy, pomniki, obeliski:

1. Pomnik upamiętniający żołnierzy szwadronu 5. Wileńskiej Brygady Armii Krajowej w Sierakowicach.
2. Pomnik upamiętniający pobyt dowódcy 5 i 6 Brygady Wileńskiej AK mjr. Zygmunta Szendzielorza „Łupaszki” w Kiersnowie k. Brańska.
3. Pomnik upamiętniający żołnierzy 1 szwadronu 5 Brygady Wileńskiej AK pod dowództwem por. Zygmunta Błażejewicza „Zygmunta” i oddziału ppor. Władysława Łukasiuka „Młota” w Miodusach-Pokrzywnych.
4. Pomnik na cmentarzu upamiętniający żołnierzy 5 Wileńskiej Brygady AK mjr. Zygmunta Szendzielarza ps. „Łupaszka” poległych w walce z reżimem komunistycznym w Osmoli, w pow. Siemiatyckim.
5. Pomnik poświęcony pamięci żołnierzy patrolu 6 Brygady Wileńskiej AK st. Sierż. Adama Ratyńca „Lamparta” poległych 10 i 11 maja 1952 r. w lesie Sokóle pod Mielnikiem oraz Chłopkowem nad Bugiem (Mielnik nad Bugiem, pow. Siemiatycki).
6. Pomnik pamięci kpt. Władysława Łukasiuka „Młota” dowódcy oddziałów partyzanckich 6 Brygady Wileńskiej AK w Czujach-Wólce.
7. Pomnik pamięci kpt. Kazimierza Kamieńskiego „Huzara” i jego żołnierzy z oddziałów partyzanckich Obwodu AK-AKO-WiN Wysokie Mazowieckie i 6 Brygady Wileńskiej AK.
8. Głaz i tablica pamiątkowa poświęcona pamięci Zygmunta Szendzielarza ps. „Łupaszkia” i jego żołnierzy w Zajezierzu, w pow. sztumskim.
9. Pomnik upamiętniający żołnierzy 5 Wileńskiej Brygady AK mjr. Zygmunta Szendzielarza ps. „Łupaszka” w Bartlu Wielkim, w pow. starogardzkim.
10. Głaz upamiętniający ppor. Zdzisława Badochę ps. „Żelazny” w Zzerninie.
11. Obelisk upamiętniający przejazd żołnierzy „Żelaznego” w Sierakowicach.
12. Pomnik upamiętniający zwycięski bój oddziałów AK i NZW w Brzozowie Antonim.
13. Pomnik kpt. Władysława Łukasiuka ps. „Młot” w Czajach-Wólce.
14. Popiersie Zygmunta Szendzielarza ps. „Łupaszka” w Głogowie.
15. Pomnik Zygmunta Szendzielarza ps. „Łupaszka” w Osieluc.
16. Pomnik Majora Zygmunta Szendzielarza ps. „Łupaszka” w Krakowie.
17. Krzyż ku czci „Kmicica” i jego żołnierzy podstępnie pomordowanych przez partyzantów sowieckich w rejonie jeziora Narocz.
18. Płyta nagrobna dowódcy 3 Zgrupowania AK mjr Czesława Dębickiego „Jaremy” w Poznaniu na cmentarzu.
19. Obelisk poświęcony poległym żołnierzom 9 Brygady AK „Małego” w Nowogródku Pomorskim.
20. Pomnik pamięci żołnierzy V i VI Brygad Wileńskich AK poległych i zamordowanych w latach 1944–1953 w Siedlcach.

Tekst

Źródła archiwalne:

Archiwum Fundacji gen. Elżbiety Zawackiej w Toruniu

Archiwum Pomorskie, Dział Archiwum Wojennej Służby Kobiet: 3355/WSK: 3575/WSK.

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej

Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Białymstoku: [1944] 1983–1990: BI 07/1522/1.

Archiwum osobiste: Roman Korab-Żebryk: Wr 221/265; Wr 221/161; Wr 221/189.

Archiwum Ośrodka „Karta”

Archiwum Wschodnie: AW III/618.28.09; AW III/618.28.31; AW III/618.38.31; AW III/618.38.26; AW III/618.28.12; AW III/618.49.05; AW III/618.38.12.

Biblioteka Narodowa w Warszawie

Antoni Kokociński: Akc.11.577.

Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu

Zbiór Stanisława Kiałki: 16648/II; 16654/II; 16652/II; 16655/II; 16647/II; 16650/II.

Zespół Wiktor Sadowski, współpraca Zygmunt Protasewicz: 16740/II.

Kujawsko Pomorska Biblioteka Cyfrowa:

Archiwum Stanisława Kiałki: SK 1.I.02; SK 1.I.6; SK 1.I.8; SK 1.I.4; SK 1.I.14; SK 1.I.13 (346).

Ankiety żołnierzy Armii Krajowej: Korycki Wiktor, maszynopis; Grzesiak Józef Andrzej, maszynopis.

 

Źródła drukowane:

Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945, t. 1, Wrzesień 1939–czerwiec 1941, red. T. Pełczyński et al., Londyn 1990.

Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945, t. 2, Czerwiec 1941–kwiecień 1943, red. T. Pełczyński et al., Londyn 1990.

Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945, t. 3, Kwiecień 1943–lipiec 1944, red. T. Pełczyński et al., Londyn 1990.

Mały rocznik statystyczny 1939, Warszawa 1939.

„Nie było czasu na strach”. Z Janiną Wasiłojć-Smoleńską rozmawiają Marzena Kruk i Edyta Wnuk, Szczecin 2016.

Raport Markowa, „Pamiętnik Okręgu Wileńskiego AK, Bydgoszcz 2006, nr 32, s. 24-25.

Rocznik statystyczny Wilna 1937, Wilno 1939.

 

Opracowania:

Adamska J., Matusewicz S., Świda L., Miejsca bitew i mogiły żołnierzy Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej, Bydgoszcz 1995.

Balbus, „Korab”. Wilniuk klasyczny. Doktor Roman Korab-Żebryk (1916–2004). Biografia Wilnianina, oficera Armii Krajowej, więźnia NKWD, historyka Polski Podziemnej (na tle dziejów XX wieku), Wrocław 2012.

Balbus T., Szczerbcowa Brygada w fotografii i relacjach, Warszawa 2020.

Bednarczuk L., Tomkiewicz M., Od Naroczy do Niemna. Relacje partyzantów „Kmicica” – „Łupaszki” – „Ronina” Armii Krajowej na Wileńszczyźnie marzec 1943–lipiec 1944, Toruń 2022.

Bohdanowicz J., 7. Brygada Wilhelma. Armia Krajowa Okręg Wileński, wyd. 2., Warszawa 2008.

Bohdanowicz J., 8. Brygada Tura. Armia Krajowa Okręg Wileński, z. 9, wyd. 1., Gdańsk 2008.

Bohdanowicz J., Oddział Partyzancki Kmicica Armia Krajowa Okręg Wileński, Warszawa 2008.

Borodziewicz W., Szósta Wileńska Brygada AK, Warszawa 1992.

Brzozowski Z. S., Litwa–Wilno 1939–1945, Londyn 1987.

Janiczakówna-Szyksznian D., 281 dni w szponach NKWD, Bydgoszcz 1997.

Fedorowicz Z., Trzydzieści lat mojego pobytu w Wilnie 1914-1944, „Biblioteka Wileńskich Rozmaitości”, Seria B, nr 71, Bydgoszcz 2010.

Gasztold T., Nad Niemnem i Oszmianką, Koszalin 1991.

Gasztold T., Partyzanci z Oszmiany, „Pobrzeże”, 1988, nr 4.

Głogowski A., Początki konspiracji wojskowej i cywilnej na Wileńszczyźnie w latach 1939-1941, w: Żołnierze Armii Krajowej na Kresach Wschodnich podczas II wojny światowej. Historia – Polityka – Pamięć, red. nauk. O. Grott, A. Perłakowski, Kraków 2021, s. 213-239.

Januszewska-Jurkiewicz J., Stosunki narodowościowe na Wileńszczyźnie w latach 1920-1939, Katowice 2010.

Kania L., Organizacja i funkcjonowanie podziemnego wymiaru sprawiedliwości na Wileńszczyźnie w latach II wojny światowej (1940-1945), „Studia Lubuskie” 7, 2010, s. 49-85.

Kania L., Prawnicy wobec okupacji Wileńszczyzny w latach II wojny światowej, „Palestra”, 49/5-6 (557-558), 2004, s. 49-85.

Kłosiński Z., Armia Krajowa na Wileńszczyźnie, Białystok 2011.

Korab-Żebryk R., Biała księga w obronie Armii Krajowej na Wileńszczyźnie, Lublin 1991.

Korab-Żebryk R., Operacja wileńska AK, wyd. 2. Warszawa 1988.

Korejwo M., Moje ścieżki partyzanckie w 3. Wileńskiej Brygadzie Armii Krajowej „Szczerbca”, Warszawa–Kraków 2014.

Kozłowski Z., Zygmunt Szendzielarz „Łupaszko” 1910–1951, Warszawa 2011.

Krajewski J., Wojenne dzieje Wilna 1939-1945. Losy Polaków, sensacje, zagadki, Warszawa 2011.

Krajewski K., Na straconych posterunkach. Armia Krajowa na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej, Kraków 2015.

Krajewski K., Wileński Okręg Armii Krajowej w: Broszura edukacyjna dla wolontariuszy projektu „Pamięci Okręgu Wileńskiego ZWZ-AK”. Historia Wileńskiej Armii Krajowej. Losy obywateli polskich na terenie Wileńszczyzny w czasie i po II wojnie światowej, red. K. Krajewski, A. Hoffmann, Warszawa 2020, s. 4-15.

Krauze K., Ostatni raport, „Wileński Przekaz”, suplement, 1997, nr 14.

Krzyżanowski, Wileński matecznik, Warszawa 2014.

Lewandowska S., Losy Wilnian. Zapis rzeczywistości okupacyjnej. Ludzie, fakty, wydarzenia 1939-1945, Warszawa 2004.

Łossowski P., Kształtowanie się polityki litewskiej wobec obszarów przyłączonych jesienią 1939 r., „Studia z Dziejów ZSRR i Europy Środkowej” 17, 1981, s. 139-167.

Malinowski L. J., 1. Wileńska Brygada AK „Juranda”. Relacje żołnierzy, wspomnienia dowódców, Warszawa–Kraków 2014.

Mazur G., Biuro Informacji i Propagandy SZP-ZWZ-AK 1939-1945, Warszawa 1987.

Morelowski J., Na czele Okręgu Wileńskiego AK, „Orzeł Biały”, luty–marzec 1982.

Niwiński P., Konspiracja polska na Wileńszczyźnie w latach 1939-1941, „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska” 14, 2000, s. 9-52.

Niwiński P., Okręg Wileński AK w latach 1944-1948, Warszawa–Kraków 2014.

Niwiński P., Okręg Wileński SZP-ZWZ w latach 1939-1941. Próba syntezy, „Pamięć i sprawiedliwość” 1, 2002, s. 73-108.

Potocki M., Między Dźwiną a Willią. Wspomnienia dowódcy Wileńskiego Zgrupowania nr 2 AK, któremu podlegała m.in. 5 Wileńska Brygada legendarnego majora Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki”, Warszawa–Kraków 2015.

Rokicki P., Armia Krajowa na Wileńszczyźnie 1943–1945, Warszawa 2007.

Rokicki P., Wileńska Brygada Kawalerii Armii Krajowej, Warszawa 2008.

Roman W. K., Powojenne losy generała Nikodema Sulika, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, 4 (258), 2016, s. 115-139.

Srebrakowski A., Zmiany struktury narodowościowej Wileńszczyzny w latach 1939-1947 w: Kresy Wschodnie Drugiej Rzeczypospolitej. Przekształcenia struktury narodowościowej 1931-1948, red. S. Ciesielski, Wrocław 2006, s. 47-54.

Stanisław Skowroński w: Słownik Polski Walczącej na Kresach Północno-Wschodnich Rzeczypospolitej, red. L. Malinowski, t. 3, Bydgoszcz 1995, s. 102.

Szemiel A., 23 Brasławska Brygada Partyzancka Armii Krajowej we wspomnieniach dowódców i żołnierzy, Warszawa 2002.

Szewieliński W., U Kmicica i Łupaszki. Wspomnienia „Zawiszy” z oddziału „Kmicica” i 5. Wileńskiej Brygady AK legendarnego Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki”, Warszawa–Kraków 2015.

Szyłeyko J. Z., Lepsza strona czasu, Londyn 1992.

Świetlikowski P., Wołało nas Wilno, Poznań 1991.

Święcicki A., Oddział terenowy Bazy Miód Kedywu Okręgu Wileńskiego, „Wileński Przekaz” 7, 1992, s. 27-28.

Tarka K., Gen. Sulik o SZP-ZWZ na Wileńszczyźnie, „Dzieje Najnowsze. Kwartalnik poświęcony historii XX wieku” 32, 2000, z. 4, s. 123-132.

Tarka K., Komendant Wilk. Z dziejów Wileńskiej Armii Krajowej, Warszawa 1990.

Tomaszewski L., Wileńszczyzna lat wojny i okupacji 1939-1945, Warszawa 1999.

Tomaszewski L., Współdziałanie Okręgowej Delegatury Rządu i stronnictw politycznych z Armią Krajową w walce o wyzwolenie Wileńszczyzny, w: Rok 1944 na Wileńszczyźnie: sympozjum historyczne, Wilno 30 czerwca – 1 lipca 1944, red. J. Wołkonowski, Biblioteka „Kuriera Wileńskiego”, Warszawa 1996, s. 21-44.

Tomkiewicz M., Więzienie na Łukiszkach w Wilnie 1939–1953, Warszawa 2018.

Tomkiewicz M., Zbrodnia ponarska 1941–1944, wyd. 2, Warszawa 2022.

Walczak A., 13. Brygada Armii Krajowej Okręgu Wileńskiego, „Biblioteka Wileńskich Rozmaitości”, Seria B, nr 40, Bydgoszcz 2002.

Wiąk W. J., Struktura organizacyjna Armii Krajowej 1939-1944, Warszawa 2003.

Wołkonowski J., Okręg Wileński Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej w latach 1939 – 1945, Warszawa 1996.

Wołkonowski J., Pierwszy partyzancki oddział Amii Krajowej „Kmicica” na Wileńszczyźnie, w: Żołnierze Armii Krajowej na Kresach Wschodnich podczas II wojny światowej. Historia – Polityka – Pamięć, red. nauk. O. Grott, A. Perłakowski, Kraków 2021, s. 183-212.

Wołkonowski J., Wymiar sprawiedliwości Polskiego Państwa Podziemnego na Wileńszczyźnie w latach II wojny światowej, „Miscellanea Historico – Iuridica” 5, 2007, s. 121-137.

Żurawski J. A., Prasa konspiracyjna w Wilnie i Okręgu Wileńskim w latach 1939-1945. Okres czerwiec 1941 – czerwiec 1945, „Niepodległość i Pamięć” nr 19/1-4 (37-40), 2012, s. 105-145.

Netografia

https://wilno-zwzak.pl/ [dostęp: 14 sierpnia 2023].

• Samodzielne organizacje konspiracyjne (1939-1941)
• Okręg Wilno SZP-ZWZ (1939-1941)
• Okręg Wilno ZWZ (1941-1942)
  • Komenda Okręgu Wilno ZWZ
  • Sztab Okręgu Wilno ZWZ
• Okręg Wilno AK (1942-1944)
  • Komenda Okręgu AK Wilno
  • Sztab Okręgu AK Wilno
  • Garnizon miasta Wilna „Dwór”
  • Inspektorat Rejonowy „A”
  • • Obwód Podbrzeski
    • Obwód Trocki
  • Wilno Prowincja „Pole”
  • Inspektorat Rejonowy „B”
  • • Obwód Święciański
    • Obwód Brasławski
  • Inspektorat Rejonowy „C”
  • • Obwód Postawski
    • Obwód Dziśnieński
  • Inspektorat Rejonowy „BC” (od 1943 r.)
  • • Obwód Święciański
    • Obwód Brasławski
    • Obwód Postawski
    • Obwód Dziśnieński
  • Inspektorat Rejonowy „F”
  • • Obwód Oszmiański
    • Obwód Mołodeczno
    • Obwód Wilejski
    • Obwód Wołożyn (od 1943 r.)
    • Obwód Wiszniew (od 1943 r.)
  • Inspektorat Rejonowy „E” Litwa Kowieńska
  • • Obwód Kowno
    • Obwód Kiejdany
    • Obwód Poniewicz Poniewież
    • Obwód Wiłkomierz
    • Obwód Szawle
    • Obwód Jeziorosy
    • Obwód Olita
  • Oddziały partyzanckie
  • • Oddział Partyzancki „Kmicica”
    • Oddział Partyzancki „Gozdawy”
    • Grupa „Dąb”
    • Oddział „Brony”
    • Oddział „Żuka”
    • Oddział „Górala”
    • Oddział „Dzika”
    • Oddział Leśny 85
  • Sztab Oddziałów Polowych
  • • Oddział Rozpoznawczy Komendy Okręgu „Groma”
    • Oddział Dyspozycyjny „Pluton”
    • Kompania osłony sztabu
    • Oddział Kedywu
    • 1 kompania saperów „Sybirak”
    • 2 kompania saperów „Bosak”
    • 1 kompania łączności
    • 1 kompania lotnicza
  • Wileńskie Brygady Armii Krajowej
  • • 1 Wileńska Brygada Armii Krajowej
    • 2 Wileńska Brygada Armii Krajowej
    • 3 Wileńska Brygada Armii Krajowej
    • 4 Wileńska Brygada Armii Krajowej
    • 5 Wileńska Brygada Armii Krajowej
    • 6 Wileńska Brygada Armii Krajowej
    • 7 Wileńska Brygada Armii Krajowej
    • 8 Oszmiańska Brygada Armii Krajowej
    • 9 Oszmiańska Brygada Armii Krajowej
    • 10 Oszmiańska Brygada Armii Krajowej
    • 12 Oszmiańska Brygada Armii Krajowej
    • 13 Mołodeczańska Brygada Armii Krajowej
    • 23 Brasławska Brygada Armii Krajowej
    • 24 Brygada Armii Krajowej „Dryświaty”
    • 36 Brygada Armii Krajowej „Żejmiana”
    • Oddział Rozpoznawczy Okręgu Wilno AK (ORKO)
    • Oddział Rozpoznawczy „Ptasznika”

  Akcja „Burza” w Okręgu Wileńsko-Nowogródzkim AK

• Zgrupowanie Bojowe nr 1 „Wschód”
• • 3 Wileńska Brygada Armii Krajowej
  • 8 Oszmiańska Brygada Armii Krajowej
  • 13 Mołodeczańska Brygada Armii Krajowej
  • III UBK/77 pp AK
  • V/77 pp AK
• Zgrupowanie Bojowe nr 2 „Północ”
• • 1 Wileńska Brygada Armii Krajowej
  • 2 Wileńska Brygada Armii Krajowej
  • 23 Brasławska Brygada Armii Krajowej
  • 24 Brygada Armii Krajowej „Dryświaty”
  • 36 Brygada Armii Krajowej „Żejmiana”
• Zgrupowanie Bojowe nr 3 „Południe-Wschód”
• • 9 Oszmiańska Brygada Armii Krajowej
  • 12 Oszmiańska Brygada Armii Krajowej
  • I/77 pp AK
  • VI/77 pp AK
• Zgrupowanie Bojowe nr 4 „Południe”
• • 7 Wileńska Brygada Armii Krajowej
  • Oddział Partyzancki „Gozdawy”
  • II/77 pp AK
  • VII/77 pp AK
  • Zgrupowanie Bojowe nr 5 „Zachód”
  • 4 Wileńska Brygada Armii Krajowej „Narocz”
  • 5 Wileńska Brygada Armii Krajowej