Zygmunt Szendzielarz
pseud. Łupaszko, Łupaszka
Dane osobowe | |
Inne nazwiska w czasie okupacji lub po wojnie: | Edward, Władysław Chawling, Ryszard Zygmunt Mańkowski |
Płeć: | mężczyzna |
Data urodzenia: | 1910-03-12 |
Miejsce urodzenia: | Stryj |
Data śmierci: | 1951-02-08 |
Miejsce śmierci: | Warszawa |
Miejsce pochówku: | Warszawa - Wojskowy Cmentarz Powązkowski - Łączka |
Rodzice | |
Imię ojca: | Karol |
Imię matki: | Eufrozyna |
Nazwisko panieńskie matki: | Osiecka |
Stopień wojskowy uzyskany przed II wojną światową: | porucznik |
Data: | |
Starszeństwo: | |
Organ nadający: | |
Stopień wojskowy uzyskany w konspiracji: | major |
Data: | |
Starszeństwo: | |
Organ nadający: | |
Stopień wojskowy uzyskany po wojnie: | podpułkownik [pośmiertnie] |
Data: | |
Starszeństwo: | |
Organ nadający: | |
Wykształcenie cywilne | |
Przed wojną: | Początkowo uczył się w gimnazjum we Lwowie, a następnie w Stryju. Był uczniem II Państwowego Gimnazjum w Stryju do 19 września 1931 w VIII klasie na początku roku szkolnego 1931/32. |
W czasie wojny: | |
Po wojnie: | |
Służba wojskowa | |
Przed wojną: | Od 14 listopada 1931 r. do 12 sierpnia 1932 r. był słuchaczem Kursu Unitarnego w Szkole Podchorążych Piechoty w Ostrowi Mazowieckiej. Po ukończeniu kursu i awansie na kaprala podchorążego kontynuował naukę w Szkole Podchorążych Kawalerii w Grudziądzu. Służbę w wojsku rozpoczął w 4. Pułku Ułanów Zaniemeńskich w Wilnie w stopniu podporucznika. W 1938r. awansował na stopień porucznika. |
W czasie wojny: | Uczestniczył w kampanii wrześniowej jako dowódca 2 szwadronu w 4 pułku Ułanów Zaniemeńskich. Z 9 na 10 września pułk został rozbity, a Szendzielarz na czele 2 szwadronu dołączył 13 września do pododdziałów ppłk. Święcickiego. Następnego dnia podporządkowano je dowódcy kombinowanej Brygady Kawalerii pod dowództwem płk. Adama Zakrzewskiego. Szwadron por. Szendzielarza stoczył wówczas walki na szlaku od Lubartowa do Majdanu Sopockiego, gdzie wszedł następnie w skład Grupy Operacyjnej Kawalerii gen. Władysława Andersa jako pododdział Kresowej Brygady Kawalerii dowodzonej przez płk. Jerzego Grobickiego. Formacje te próbowały przedostać się na Węgry, jednak zostały rozbite przez Niemców. Resztki oddziału, w tym Szendzielarz, dołączyły do Nowogródzkiej Brygady Kawalerii, która również chciała się przedostać na terytorium Węgier. Zygmunt nigdy nie dotarł do celu, trafił do niemieckiej niewoli, z której po kilku dniach zbiegł do Lwowa, gdzie mieszkała jego matka. Po zakończeniu działań wojennych na terenie Polski próbował przedostać się do Francji, gdzie odtwarzała się armia polska, ale okazało się to niemożliwe. Powrócił do Wilna, gdzie podjął kolejną nieudaną próbę opuszczenia Polski. To niepowodzenie spowodowało, że włączył się w działalność konspiracyjną. |
Po wojnie: | |
Miejsce pracy | |
Przed wojną: | |
W czasie wojny: | |
Po wojnie: | |
Działalność społeczna, związkowa i polityczna | |
Przed wojną: | |
W czasie wojny: | |
Po wojnie: | |
Działalność w ruchu kombatanckim | |
Opis działań: | |
Przynależność i udział w pracach innych organizacji i instytucji podziemnych | |
Przed scaleniem i wstąpieniem do ZWZ-AK, jak i „równolegle”: | |
Przynależność do ZWZ-AK na Kresach | |
Działalność: | Od początku 1940 roku działał w konspiracji w środowisku 4. Pułku Ułanów, przyjmując pseudonim „Łupaszka”. W kwietniu 1943 nawiązał kontakt z Komendą Wileńskiego Okręgu AK. W sierpniu rozkazem podpułkownika Aleksandra Krzyżanowskiego „Wilka” został skierowany na stanowisko dowódcy oddziału partyzanckiego AK działającego na Pojezierzu Wileńskim pod dowództwem podporucznika Antoniego Burzyńskiego „Kmicica”. Po dotarciu do jego bazy dowiedział się, iż oddział został rozbrojony przez sowiecką brygadę partyzancką, a „Kmicic” zamordowany. Szendzielarz z resztek oddziału utworzył nową jednostkę – 5. Wileńską Brygadę Armii Krajowej. Na początku 1945 został mianowany komendantem partyzantki Okręgu Białostockiego Armii Krajowej Obywatelskiej. |
Data zaprzysiężenia: | |
Czasookres: | |
Pełnione funkcje: | Dowódca brygady
|
Oddział względnie pion organizacyjny: | 5 WB AK |
Okręg: | Okręg Wilno |
Przydział: | Okręg Wilno AK (1942-1944), Oddziały partyzanckie, Wileńskie Brygady Armii Krajowej |
Oddział Partyzancki „Kmicica” | |
5 Wileńska Brygada Armii Krajowej | |
Przynależność do ZWZ-AK poza Kresami | |
Działalność: | |
Data zaprzysiężenia: | |
Czasookres: | |
Pełnione funkcje: | |
Oddział względnie pion organizacyjny: | |
Działalność w podziemiu antykomunistycznym: | |
Opis działań: | Na początku 1945 został mianowany komendantem Okręgu Białostockiego Armii Krajowej Obywatelskiej. 5. Wileńska Brygada stała się oddziałem dyspozycyjnym i prowadziła walki z regularnymi oddziałami Armii Czerwonej, Ludowego Wojska Polskiego, Milicji Obywatelskiej i Urzędu Bezpieczeństwa. Kiedy we wrześniu 1945 Szendzielarz otrzymał rozkaz rozformowania oddziału, podjął decyzję o kontynuowaniu działalności konspiracyjnej. Dotarł na Pomorze, gdzie w 1946 roku wrócił do walki, rozpoczynając działalność dywersyjną. W kwietniu tego samego roku odtworzył w Borach Tucholskich 5. Wileńską Brygadę i stanął na jej czele. Działała na terenie województwa zachodniopomorskiego, gdańskiego i olsztyńskiego. Na jesieni 1946 roku Szendzielarz razem z niewielką grupą żołnierzy przedostał się na teren Białostocczyzny, gdzie utworzył 6. Brygady Wileńskiej.Na obszarze Warmii i Mazur dali się mocno we znaki ludowej władzy. Potrafili przeprowadzić miesięcznie 30 akcji bojowych. Z upływem czasu i kolejnymi aresztowaniami wśród podkomendnych “Łupaszki” impet Brygady malał. W 1947r. działania miały charakter defensywny, stan osobowy zgrupowania wynosił około 40 ludzi. Po rozmowach z podkomendnymi major podjął decyzję o zaprzestaniu walk i powrocie do cywilnego życia, jednocześnie zapewniając żołnierzom możliwość powrotu do konspiracji. Zamieszkał w miejscowości Królowe nieopodal Głubczyc na Śląsku Opolskim. Zagrożony aresztowaniem przeniósł się do Zakopanego, a potem zamieszkał w Osielcu, wsi między Jordanowem a Makowem Podhalańskim. Utrzymywał stały kontakt z 6.Wileńską Brygadą AK. W ramach szeroko zakrojonej “Akcji X”, prowadzonej przez UB przeciwko środowisku wileńskiemu, Szendzielarz został aresztowany 30.06.1948r w Osielcu i przewieziony do Warszawy, gdzie osadzono go w więzieniu przy ul.Rakowieckiej. Przeszedł ciężkie i brutalne śledztwo. 23.10.1950r. rozpoczął się proces Okręgu Wileńskiego AK. Skład sędziowski pod przewodnictwem Mieczysław Widaja skazał Zygmunta Szendzielarza na 18-krotna karę śmierci. Wykonanie wyroku nastąpiło 08.02.1951r. Wyprowadzono go z celi o godzinie 19:30.Do kolegów z celi miał zwrócić się słowami: “Z Bogiem, Panowie”. “Łupaszka” został zamordowany o godzinie 20:15. Jego ciało pogrzebano w nieznanym miejscu na warszawskich Powązkach. w 1993r. Izba Wojskowa Sądu Najwyższego unieważniła wyrok z 1950r. uznając, że mjr. Szendzielarz działał na rzecz niepodległego Państwa Polskiego. W 2013r. w wyniku prac ekshumacyjnych prowadzonych przez IPN na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie, w tzw. Kwaterze “Ł” odnaleziono doczesne szczątki mjr. Zygmunta Szendzielarza “Łupaszki”. Jego państwowy pogrzeb z udziałem Prezydenta RP odbył się 24.04.2016r. Awansowany pośmiertnie do stopnia podpułkownika, spoczął na Powązkach Wojskowych obok córki Barbary. Był jednym z najwybitniejszych polskich dowódców partyzanckich.
|
Udział w akcji "Burza" | |
Opis działań: | |
Konspiracyjni współpracownicy | |
Przełożeni, podwładni i organizacyjni koledzy: | |
Członkowie rodziny zaangażowani w konspirację: | |
Służba w innych formacjach wojskowych | |
Polskich: | |
Niepolskich: | |
Represje | |
Represje stosowane przez Niemców (pobyt w niemieckich więzieniach i obozach koncentracyjnych - daty i miejsce, nazwiska współwięźniów): | |
Represje stosowane przez Związek Sowiecki (pobyt w sowieckich więzieniach i łagrach - daty i miejsce, nazwiska współwięźniów): | |
Represje ze strony polskiego komunistycznego aparatu bezpieczeństwa | W Osielcu pod Jordanowem został aresztowany i osadzony w więzieniu Urzędu Bezpieczeństwa przy Rakowieckiej. Był przesłuchiwany około 50 razy, a także torturowany. Proces byłych członków Okręgu Wileńskiego AK, w którym oskarżony był między innymi Zygmunt Szendzielarz, rozpoczął się 23 października 1950 roku. „Łupaszka” nie zaprzeczał swojemu udziałowi w podziemiu antykomunistycznym, ani nie poprosił o łaskę. Wraz z towarzyszami broni został skazany 2 listopada 1950 roku na wielokrotną karę śmierci. Wyrok wykonano 8 lutego 1951 roku. W tym samym dniu strzałem w tył głowy zamordowano jeszcze trzech innych oficerów wileńskiej AK: podpułkownika Antoniego Olechnowicza „Pohoreckiego”, porucznika Lucjana Minkiewicza „Wiktora” i kapitana Henryka Borowskiego „Trzmiela”. |
Ordery i odznaczenia | |
Lista odznaczeń | Krzyż Virtuti Militari V klasy Krzyż Walecznych pośmiertnie Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski |
Autorstwo wspomnień, relacji, pamiętników, dzieł literackich, opracowań naukowych, działalność redakcyjna | |
Poświęconych historii a w szczególności ZWZ-AK: | |
Poświęconych innym dziedzinom nauki i sztuki lub publicystyki: | |
Źródła archiwalne i literatura do noty biograficznej | Adamska J., Matusewicz S., Świda L., Miejsca bitew i mogiły żołnierzy Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej, Bydgoszcz 1996, s. 11; Boradyn Z., Chmielarz A., Piskunowicz H., Z dziejów Armii Krajowej na Nowogródczyźnie i Wileńszczyźnie (1941–1945), Radom 1997; Chmielewska A., Drozdowska J., Gogolewska J., W godzinie próby. Żołnierze podziemia niepodległościowego w Białostockiem po 1944 roku i ich losy, Białystok-Warszawa 2018, s. 36; FOK, Archiwum Wschodnie, sygn. AW III/618.32.02; FOK, Archiwum Wschodnie, sygn. AW III/0618.28 Fikus D., Pseudonim „Łupaszka”. Z dziejów V Wileńskiej Brygady Śmierci i Mobilizacyjnego Ośrodka Wileńskiego Okręgu AK, „Most”, Warszawa 1989; Korab-Żebryk R., Operacja wileńska AK, Warszawa 1985; Kozłowski P., Jeden z wyklętych. Zygmunt Szendzielarz „Łupaszka”, Warszawa 2004; Kozłowski P., Szendzielarz Zygmunt, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XLVIII/2, Warszawa 2012, s. 197; Krajewski K., “Szlakiem Narbutta”, Warszawa 2015, s. 47, 187; “Orzeł Biały” 2001, R. XVII, nr 3 (231), s. 17; “Orzeł Biały”, 2019, R. XXX, nr 7 (331), s. 11; “Orzeł Biały”, 2020, R. XXXI, nr 7 (343), s. 6; Rychter J., Spis dowódców ZWZ-AK, (bdmw), rękopis w zbiorach MAK; Widejko J., Wspomnienia najmłodszego partyzanta III Partyzanckiej Brygady AK “Szczerbca” i Samoobrony Wileńskiej AK “Komara” w latach od I 1944 r. do III 1945 r., Kraków 2005, s. 84; “Wyklęci. Ogólnopolski Kwartalnik Poświęcony Żołnierzom Wyklętym”, 2019, nr 1/13, s. 106-107; Żebrowski L., Szendzielarz Zygmunt, [w:] Encyklopedia Białych Plam, t. XVII, Radom 2006, s. Śladami żołnierzy 5. Wileńskiej Brygady Armii Krajowej po Trójmieście, red. I. Brzezińska, Gdańsk 2023, s. 59-61.
|
Ikonografia | |
Ewentualne uwagi | „Łupaszka” został pochowany w bezimiennym grobie. Wiosną 2013 r. badacze IPN odkryli i zabezpieczyli jego szczątki podczas prac ekshumacyjnych na terenie Kwatery na Łączce, na warszawskich Powązkach. |
Fotografie | |
Skany załączonych dokumentów | |
Pobierz jako plik tekstowy |
Chcesz zgłosić uwagę do biogramu?